Jak Prusacy rządzili miastem Raciborzem

Uprawnienia miast uzyskane na podstawie tzw. prawa magdeburskiego stanowiły ogromny postęp w stosunku do sytuacji poprzednio istniejącej. Z biegiem czasu panujący starali się jednak coraz bardziej ograniczać uprawnienia samorządowe miast. Cesarz Leopold, w latach 1683 oraz 1685, wydał dwa dekrety dotyczące ustroju miast. O obsadzie stanowisk burmistrzów i rajców miejskich miał teraz decydować starosta ziemski. Pozostawiono jednak przywilej, wedle którego miasta mogły przedstawić staroście ziemskiemu kandydatów na burmistrza i rajców w liczbie trzykrotnie większej od ilości stanowisk. Dopiero spośród tych kandydatów starosta dokonał wyboru.

W 1721 r. Franz Ignatz von Morawetz, absolwent Uniwersytetu Karola w Pradze, został burmistrzem raciborskim wybranym przez starostę ziemskiego spośród trzech kandydatów. Chociaż Śląsk dopiero w wyniku pokoju wrocławskiego (czerwiec 1742 r.) wszedł w skład Królestwa Pruskiego, król pruski Fryderyk II. już podczas I. wojny śląskiej (1740-1742) podejmował na Śląsku różne działania zastrzeżone w zasadzie dla władcy danego regionu. Uważając się za właściciela Śląska, król pruski uznał za zbędny wrocławski generalny urząd podatkowy oraz rozwiązał zgromadzenia stanowe Śląska, co niewątpliwie stanowiło zamach na samorządność prowincji śląskiej.

Dekretem z 29 listopada 1741 r. król pruski powołał we Wrocławiu i Głogowie kamery wojenne i majątkowe (Kriegs- und Domänenkammer), których głównym zakresem działania były sprawy związane z zaopatrzeniem wojska i uzyskanie niezbędnych pieniędzy na zrealizowanie zadań związanych z obsługą wojska. Kamery administrowały także państwowymi majątkami ziemskimi oraz miały sprawować nadzór nad magistratami. Od 1742 r. na czele kamery stał minister. Pierwszym był, pochodzący z Królewca, Ludwig Wilhelm hrabia von Münchow. Największe zasługi dla Śląska poniósł ostatni z szefów kamery wrocławskiej - Georg Karl Heinrich hrabia von Hoym, który, od 1771 r., przez 36 lat kierował kamerą wrocławską. W 1809 r. kamera wrocławska została przekształcona w "rząd królewski" (Königliche Regierung).

Kamery powoływały dla każdego powiatu starostę (Landrat) oraz kasę podatkową z poborcą. Kamera wrocławska wyznaczyła 34 starostów oraz 8 radców podatkowych (Steuerrat), którzy mieli za zadanie sprawowanie nadzoru nad poborem podatków. Okręg wrocławskiej kamery został podzielony na 7 departamentów różnej wielkości. Najmniejszy był V. departament obejmujący jedynie kotlinę kłodzką. Największy obszarowo był VI. departament w Prudniku, w skład którego weszły tereny Prudnika, Głubczyc, Raciborza (ale bez Żor, które dołączono do departamentu VII. w Tarnowskich Górach), Koźle, Strzelce Opolskie (do których dołączono Ujazd na ziemi gliwickiej), Opole i Niemodlin.

Jesienią 1742 r. burmistrz raciborski Franz von Morawetz zrezygnował ze swojego stanowiska "ze względu na zły stan zdrowia". Powodem odejścia burmistrza były niewątpliwie zmiany polityczne. Racibórz stał się pruski, a Morawetz był urzędnikiem austriackim. Nie jest także wykluczone, że nowe władze wywierały nacisk na burmistrza aby zrezygnował ze stanowiska, bowiem mimo "złego stanu zdrowia" Morawetz kupił, w 1743 r., dobra pogrzebieńskie i przeszedł do wymiaru sprawiedliwości, zostając nawet radcą sprawiedliwości. Magistrat raciborski, wykorzystując przywilej wynikający z dekretów cesarza Leopolda, przedstawił kamerze wrocławskiej trzech kandydatów na wakujące stanowisko burmistrza. Kamera wrocławska, reskryptem z 16 listopada 1742 r., odrzuciła propozycję miasta, zwracając uwagę że król uczyni to, czego wymaga jego służba państwu i interes publiczny. Nadmieniono także, iż rozważy się ewentualnie propozycje miasta. Pod koniec listopada 1742 r. kamera wyznaczyła nowego burmistrza dla Raciborza. Został nim Franz Josef Noski, pochodzący z Góry. Magistrat raciborski zwrócił się, 13 grudnia, do kamery prosząc o zmianę decyzji. W uzasadnieniu wystąpienia magistrat zwraca uwagę, że większość mieszczan mówi po polsku, akta i dokumenty prowadzone są w języku czeskim, a rozprawy sądowe są prowadzone "w języku słowiańskim", zaś pan Noski, nie zna języka polskiego, jest obcy i nawet nie osiedlony w Raciborzu. Miasto powołuje się także na "przywileje uzyskane przez poprzednie pokolenia" za wierność. Komora wystąpienie magistratu odrzuciła, dodając, że "miasto nie ma prawa przeciwstawiania się decyzjom kamery". Dnia 28 grudnia do Raciborza zawitał radca wojenny von Götz, który wprowadził Franza Noskiego na urząd burmistrza.

Ponieważ dzisiaj dyskutuje się o wysokości dochodów niektórych polityków a także osób na stanowiskach we władzach samorządowych, warto przytoczyć pobory otrzymywane przez władze miejskie Raciborza krótko po włączeniu miasta do Królestwa Pruskiego. Burmistrz Noski otrzymywał 300 talarów rocznie, syndyk Schwantzner - 100 talarów, senatorowie (odpowiednicy dzisiejszych członków zarządu miasta) Kolbe, Götzke i Urbani - po 100 talarów, notariusz (pisarz miejski) Gendel - 150 tal., podskarbi Jäkel - 150 tal., wójt miejski Kratochwil (odpowiadający za sprawy porządkowe i sądownicze) - 30 tal., pisarz sądowy Czerwenka - 5 tal., klucznik (dozorca więzienny) - 7 talarów i kat miejski - 24 talary.

Aby wyrobić sobie pogląd o wysokości przytoczonych poborów, warto je porównać z dochodami miasta. Dzierżawa wyszynku wina i piwa w piwnicy ratuszowej przynosiła 100 talarów rocznie. Z rocznych opłat targowych od sprzedaży mięsa w soboty (oprócz okresu postu) uzyskano 12 talarów, a mytne, straganowe i wagowe dawało 220 tal. Opłaty słodowe i warzelnicze przynosiły 182 tal., zaś dzierżawa miejskiej gorzelni - 1 066 i 1/3 tal. Największe dochody przynosiły miejskie folwarki (w Studziennej i Brzeziu) - 1891 talarów i 27 srebrnych groszy. W 1743 r., władze pruskie wprowadziły na Śląsku podatki majątkowe pobierane od dochodu. Obowiązek ściągania tych podatków spoczywał na miastach i starostwach, które nie otrzymywały za te czynności - wykonywane na rzecz kasy państwowej - żadnej gratyfikacji. Interesujące są także stosowane wówczas stawki podatkowe: z majątków biskupich i klasztornych płacono 50 proc. dochodu; od majątków zakonów rycerskich - 40 proc.; od majątków rolniczych - 34 proc.; zaś od majątków państwowych, książęcych, szlacheckich, parafialnych i szkolnych - 28 1/3 proc. W miastach obowiązywał skomplikowany system podatku akcyzowego i od dochodów z pędzenia okowity. 

Królestwo Pruskie było państwem wyznaniowym, w którym panowało wyznanie ewangelickie. Już 28 czerwca 1741 r. wydano, obowiązujące dla Śląska, rozporządzenie, według którego w każdym magistracie musiało być co najmniej dwóch ewangelików. Edykt królewski z 11 października 1741 r. tę zasadę rozszerzył: burmistrz, syndyk i podskarbi musieli być ewangelikami, zaś drudzy konsulowie i rajcy miejscy mogą być katolikami. Istotniejsze były jednak wprowadzone zmiany ustrojowe w miastach. Za czasów austriackich członkowie magistratu (odpowiednik dzisiejszego zarządu miasta) byli wybierani przez miasto i tylko potwierdzani przez reprezentantów panującego. Prusy wprowadziły zasadę powoływania członków magistratu przez panującego, w wyniku czego miasta utraciły zupełnie wpływ na składy władz miejskich. Sprawy administracyjne i dochody miast podporządkowano nadzorowi kamery. Miasta miały obowiązek corocznie rozliczać się przed kamerą. Wprowadzono także zasadę, że wypracowana przez miasto nadwyżka budżetowa nie mogła być wykorzystana przez miasto, a podlegała odprowadzeniu do kasy państwowej, która uzyskane w ten sposób środki przeznaczała na "inne ogólnospołeczne cele". W praktyce oznaczało to zaspokojenie coraz większych potrzeb armii pruskiej. Zaciąganie przez miasta długów (kredytów) wymagało zgody kamery. W 1750 r., w miejsce burmistrzów, wprowadzono stanowiska dyrektorów miejskich (Stadtdirektor). Jednocześnie powołano nowe stanowiska burmistrzów policyjnych (Polizeibürgermeister), którym podlegały sprawy porządkowe. Rozpoczęta w 1742 r. praktyka "przywożenia w teczkach" członków władz miejskich była kontynuowana. Po 12 latach sprawowania rządów dyrektor miejski Noski przeszedł w stan spoczynku (po dwóch latach zrobiono go burmistrzem w Żorach, zaś tamtejszy burmistrz Laczinski został senatorem w Raciborzu). W Raciborzu na opróżnione stanowisko burmistrza, w czerwcu 1754 r., powołano dotychczasowego burmistrza kłodzkiego - Johanna Sternemanna, syndykiem został rejestrator opolski August Pusch, zaś podskarbim i członkiem rady - Ferdynand Oswald, notariusz drezdeński. 

Warto przytoczyć sumy budżetu miasta Raciborza za lata 1754-1755. Miasto uzyskało przychody w wysokości 6 715 talarów oraz 15 srebrnych groszy i wydatkowało 6 025 talarów 12 srebrnych. W ten sposób powstała nadwyżka w wysokości 690 talarów i 3 srebrnych groszy. Ponieważ miasto miało zadłużenie w wysokości 27 130 talarów, zwrócono się do kamery z wnioskiem o przeznaczenie nadwyżki na spłatę długu. Kamera stanowczo odmówiła i nakazała odprowadzić nadwyżkę do kasy państwowej. Równocześnie kamera nakazała miastu ściąć 2 tys. dębów z lasu miejskiego i sprzedać je, wskazując wdowę Schröder ze Szczecina jako nabywcę… We wtorek, 15 marca 1760 r., o godz. 5.00 wojska austriackie wkroczyły do Raciborza. Dyrektor miejski Sternemann już w 1759 r. opuścił Racibórz wraz z garnizonem pruskim. Władze austriackie powołały swojego burmistrza. Został nim Josef Matthäus von Lippa na Radoszowych, który pełnił równocześnie obowiązki starosty. Austriacy opuścili Racibórz 11 maja 1762 r. Wtedy też Sternemann wrócił na swoje stanowisko. 

Pogarszająca się sytuacja w Europie, wojny między Francją, Austrią i Rosją, niechybne wciągnięcie Prus do wojny z Francją, miało niewątpliwie wpływ na wewnętrzną sytuację w Królestwie Pruskim. Baron Karl vom und zum Stein (1), po zwolnieniu z ministerialnego stanowiska w 1807 r. ogłosił w Nassau swoje znane memorandum. Wytyczył w nim, niezbędny jego zdaniem, zakres reform państwowych. Uważał za konieczne rozszerzenie uprawnień samorządowych miast i zbliżenie w ten sposób mieszczaństwa do władz państwowych. Wprowadzone reformy miały także przeciwdziałać szerzącym się nastrojom rewolucyjnym. Po klęsce Prus w 1807 r., król pruski, na wniosek Hardenberga (2), poparty przez Napoleona, powołał Steina na kierującego ministra. Edyktem królewskim, z 19 listopada 1808 r., został wprowadzony nowy ustrój miast. Karl von Hardenberg kontynuował reformy Steina, wprowadzając do niej szereg zmian, wyraźnie wskazujących na wpływy napoleońskiej organizacji państwa. Reforma administracji, przeprowadzona w Prusach w latach 1807-1808 jest nazywana "reformą Steina-Hardenberga".

Reforma ustroju miejskiego przewidywała jednolity ustrój miejski w całym państwie pruskim, co miało ogromne znaczenie dla możliwości dalszego kierowania państwem. Wprowadzono zasadę, że mieszczanie wybierają deputowanych do rady miejskiej. Deputowani mieli mieć wpływ na administrację miejską i podejmować decyzje prawodawcze dotyczące gminy. Magistrat zaś miał wykonywać decyzje deputowanych i kierować administracją miejską. Na Śląsku reforma Steina-Hardenberga obowiązywała od stycznia 1809 r. Jednak już w 1808 r. przeprowadzono w Raciborzu wybory komunalne. Spośród 448 mieszczan, 403 osoby były uprawnione do głosowania. Według oficjalnych danych Racibórz miał w 1800 r. 3.457 mieszkańców. Znaczy to, iż osiem lat później do "mieszczan" zaliczyło się zaledwie 13 % mieszkańców. Uprawnieni do głosowania wybrali 36 deputowanych i 12 zastępców. Należy podkreślić, że według ówcześnie panujących poglądów, deputowani pracowali dla dobra miasta i jego mieszkańców i nie otrzymywali za to żadnych gratyfikacji. Burmistrzem Raciborza pozostał, desygnowany już przed wejściem reform w życie, Karl Rafael Wolf, raciborski kupiec. Chociaż jego poprzednik, Johann Friedrich Wenzel (1796-1808), otrzymywał uposażenie burmistrzowskie w wysokości 400 talarów, Wolf obniżył je sobie do 200 talarów rocznie i 12 sążni drewna. Syndyk Ignatz Burger otrzymywał 600 talarów, a podskarbi Josef Clement, również raciborski kupiec, 200 talarów. Natomiast ośmiu członków magistratu pracowało bez uposażeń.

Kiedy państwo pruskie, po niemieckich wojnach wyzwoleńczych (1813-1814) i po Kongresie Wiedeńskim (1814-1815) okrzepło, a znaczenie króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma III. wzrosło (po tym jak wraz z carem Aleksandrem I. i cesarzem Franciszkiem I. utworzył święte przymierze (1815-1825) dla zabezpieczenia pokoju w Europie) państwu przestało zależeć na mieszczaństwie. W 1831 r. wprowadzono w Prusach zrewidowany ustrój miejski (Revidierte Städteordnung). Wprowadził on dość znaczne ograniczenie dotychczasowej samorządności miast. Pewne elementy reformy Steina-Hardenberga jednak się zachowały. Administracja państwowa sięgała coraz głębiej w sferę finansów publicznych, ograniczając prawo decydowania miast a także ich osobowość prawną. Miasta przejmowały coraz więcej "zadań zleconych" od państwa. To spowodowało coraz szerszy zakres nadzoru prawnego i kontroli państwa nad gminami. Zaś udzielanie miastom przez państwo dotacji i subwencji coraz bardziej uzależniało gminy od administracji państwowej.

(1) Baron Karl vom und zum Stein, * 1757 w Nassau, † 1831 na zamku Cappenberg/Westfalia, od 1780 r. w pruskiej służbie państwowej, w 1804 r. powołany na ministra akcyzy, ceł, przemysłu i handlu; w 1807 r. w wyniku konfliktu z gabinetem zwolniony przez króla Fryderyka Wilhelma III. Ogłosił w swoim rodzinnym mieście memorandum (Nassauer Denkschrift über die zweckmäßige Bildung der Obersten und der Provinzial-, Finanz- und Polizeibehörden in der preußischen Monarchie) o konieczności zreformowania administracji państwowej i prowincjalnej. Po klęsce Prus w 1807 r. na wniosek Hardenberga, wsparty żądaniem Napoleona, Stein został powołany na kierującego ministra. Natychmiast zaczął wprowadzać reformy: edykt z 9.10.1807 o uwolnieniu chłopów, o zmianie ustroju miejskiego, o administracji państwowej (1808). W listopadzie1808 r. na żądanie Napoleona Stein został ponownie zwolniony ze służby. Żył w Pradze i Brnie. w 1812 r. został doradcą cara Aleksandra I. W czasie Kongresu Wiedeńskiego (IX.1814 - VI.1815) jako doradca cara był zwolennikiem utworzenia zjednoczonych Niemiec z silnym parlamentem federalnym. Od 1816 r. w stanie spoczynku. Koncepcja Steina - państwa stanowego pod kierownictwem odpowiedzialnej szlachty zrealizowano w Anglii.

(2) Baron Karl August von Hardenberg, * 1750 w Essenrode, † 1822 w Genui, od 1791 r. w brandenbursko-pruskiej służbie, początkowo w Ansbach, od 1798 r. w Berlinie, zajmując się głównie polityką zagraniczną. W 1806 r. na żądanie Napoleona odwołany ze służby, w 1807 r. powrót do służby. Na zlecenie Fryderyka Wilhelma III. opracował memorandum w sprawie reorganizacji państwa. Kontynuował reformy Steina. W 1810 r. wprowadził swobodę wykonywania działalności gospodarczej. Jego reforma finansów publicznych była oparta na środkach uzyskanych w wyniku kasaty majątków kościelnych (sekularyzacja). Reforma podatkowa Hardenberga, oparta na zasadach równości nie została wprowadzona wobec sprzeciwu szlachty. Edykt regulacyjny z 1811 r. wprowadzający uwolnienie chłopów od władzy właścicieli majątków, został - wobec sprzeciwu szlachty - ograniczony w 1816 r. Hardenberg reprezentował obok Wilhelma von Humboldta Prusy na Kongresie Wiedeńskim. W roku 1815 opracował projekt wzorcowej organizacji administracji w Prusach.
Paweł J. Newerla