Racibórz i ziemia raciborska w okresie wielkiej wojny 1914-1918 cz. 2

W roku 1910 skład narodowościowy w powiecie miejskim i wiejskim różnił się znacznie od siebie. Według danych z roku 1910, dzielących ludność Raciborszczyzny pod względem języka używanego w życiu codziennym (Muttersprache), w mieście Raciborzu było 22914 Niemców, 11525 Polaków i 247 Czechów. W powiecie wiejskim natomiast na 118923 osoby było 13316 Niemców, 56765 Polaków i 47209 Czechów.

Powierzchnia powiatu obejmowała 85808 ha ziemi, z czego 69,2 % przypadało na pola uprawne, 8,3% stanowiły łąki i pastwiska, a 15,3% lasy. Większa część ziemi była własnością wielkich posiadaczy ziemskich - majętnej szlachty. W Raciborskiem największym posiadaczem był książę raciborski dr jur. Victor Amadeus Herzog von Ratibor, Fürst von Corvey, Prinz zu Hohenlohe-Schillingsfürst auf Schloss Rauden. Na Górnym Śląsku był on trzecim (po książętach von Ujest i von Pless) największym posiadaczem ziemskim. Jego posiadłości obejmowały 33.435 ha ziemi.

Wracając do Śląska jako prowincji pruskiej warto zauważyć, że prawdziwa rewolucja zaczęła się w Raciborzu, a także w całym państwie pruskim, w roku 1807 i w latach następnych. W tym to roku, pod wpływem niefortunnej wojny prusko-francuskiej i klęski Prus, przedstawiciele możnowładztwa górnośląskiego przedstawili w Kłajpedzie królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III propozycje zmian w wielu dziedzinach prawno-ustrojowych dotyczących Górnego Śląska. Wkrótce potem kolejne edykty z 1807 roku zapoczątkowały okres reform w państwie pruskim.

Przewrót zapoczątkowała reforma ministra Steina, dotycząca ustroju miejskiego, opierająca adminstrację miejską na urzędnikach państwowych, którzy zgodnie ze wzorem francuskim mieli pracować na zasadzie odpowiedzialności jednostkowej, a nie jak dotyczczas kolegialnej. Zlikwidowano także resztki przeżytego modelu produkcji cechowej. W roku 1809 zniesiono na Śląsku poddaństwo chłopów.

Powstanie rejencji opolskiej

Najtrudniejsza była reforma administracyjna Śląska. Głosy podnoszące konieczność ustanowienia osobnej jednostki administracyjnej dla Górnego Śląska pojawiły się już w roku 1810. Wprowadzenie tego projektu w życie ciągnęło się aż do roku 1815. Dużym problemem było wybranie stolicy przyszłej rejencji. W grę wchodziły Opole i Brzeg, podnoszono też możliwość wyboru Raciborza, ze względu na centralne położenie miasta w regionie. Spośród 16 miast śląskich, które w 1809 roku liczyły ponad 3500 mieszkańców tylko Racibórz i Prudnik (Neustadt) znajdowały się na Górnym Śląsku. Według ogłoszonego 30.04.1815 roku dekretu Śląsk miał się składać z czterech rejencji (Regierungsbezirke Breslau, Reichenbach, Liegnitz i Oppeln czyli Wrocław, Dzierżoniów, Legnica, Opole). Ze względów oszczędnościowych w roku 1820 zrezygnowano z osobnej rejencji dzierżoniowskiej - jej starostwa podzielono pomiędzy Legnicę i Wrocław. 10.04.1817 roku ustalono ostatecznie podział administracyjny nowej rejencji opolskiej. W jej skład wchodziło 15 powiatów, w tym raciborski. W tym samym roku przeniesiono też sąd prowincjonalny (Oberlandesgreicht) z Brzegu do Raciborza. Tak więc prócz Wrocławia i Głogowa Racibórz był trzecim centrum sądowniczym prowincji.

Duża część tutejszej ludności używała i nadal używa miejscowej gwary, staropolskiej odmiany języka polskiego, powstałego najprawdopodobniej z pierwotnej mowy plemion słowiańskich, określanej kiedyś pogardliwie mianem „wasserpolnisch”. Gwara ta zawiera bardzo wiele zapożyczeń z języka niemieckiego, czeskiego, nawet francuskiego. Dla wielu Ślązaków, którzy kształcili się, zajmowali ważne pozycje w lokalnej społeczności i nie tylko podstawowym językiem stawał się niemiecki. Co ważniejsze jednak, prze I wojną światową współżycie miejscowej ludności mówiącej wieloma językami i gwarami układało się harmonijnie i pokojowo.

Życie społeczne i narodowe

Dopiero pod koniec XIX wieku to współżycie zaczęło zatracać częściowo swój harmonijny charakter. Było to związane z zapędami germanizacyjnymi oraz tzw. Kulturkampfem forsowanym przez pruskich nacjonalistów. Polskość kojarzono automatyczne z katolicyzmem, pruskość zaś z wyznaniem ewangelickim. Szczególne piętno wywarł tutaj wspomniany Kulturkampf. Wielu nastawionych nacjonalistyczne pruskich polityków obrażało Górnoślązaków określając ich mianem „Wasserpolaken”. Ślązacy zaś, którzy, byli w swej masie związani z państwem niemieckim, dzielnie walczyli w wojnach 1866, 1870/1, 1914-18 czuli się tymi określeniami dotknięci.

Należy jednak stwierdzić, co potwierdzają wszystkie niezależne źródła historyczne, że przed I wojną światową mieszkańcy Raciborza i okolicy, niezależnie od swego pochodzenia, wiary, używanego języka żyli zgodnie, sanowali swoją kulturę, zwyczaje, religię przekonania, działając w wielu obszarach życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego.

Po przejęciu Śląska przez Prusy przybyła tu kolejna fala urzędników i przedsiębiorców z zachodnich prowincji Prus. Wielu autochtonów emigrowało zaś w wiekach XIX i XX w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia na zachód.

W wieku XIX mamy do czynienia z odradzaniem się, a raczej, z uświadamianiem sobie odrębności etnicznej i przynależności do polskiego kręgu kulturowego. Początkowo proces ten jest nieśmiały, obejmuje wąskie kręgi. W II połowie XIX wieku działalność propolska, eksportowana początkowo z zewnątrz, narasta, co powoduje reakcję i walkę z przejawami polskości państwa pruskiego a następnie II Rzeszy.

Należy stwierdzić, że do czasu I wojny światowej, przygniatająca większość Górnoślązaków, w tym raciborzan, niezależnie od swych korzeni, czuła się obywatelami Rzeszy Niemieckiej. Klęska Niemiec, odrodzenie się państwa polskiego, ataki i obraźliwe słowa polityków niemieckich w stosunku do ludności górnośląskiej zachwiały przekonaniami wielu. Uwidoczniło się to dobitnie podczas Plebiscytu Górnośląskiego z roku 1921.

Życie polityczne

Pod względem politycznym na przełomie wieku XIX i XX Racibórz był twierdzą katolickiej partii Centrum, która w wyborach do Reichstagu w roku 1881 zdobyła w rejencji opolskiej 12 - czyli wszystkie mandaty. Do roku 1903, prócz powiatu Kluczbork - Olesno, w którym mieszkała znaczna mniejszość protestancka głosująca na partię konserwatywną, Centrum zdobywało wszystkie pozostałe 11 mandatów. W roku 1903, w jedenastych wyborach do Reichstagu po raz pierwszy mandat zdobyli Polacy (okręg Katowice – Zabrze). W roku 1907 Polacy zdobyli już 5 mandatów. Racibórz pozostał jednak aż do roku 1933, czyli do chwili przymusowego „rozwiązania się“ Centrum, jego silnym bastionem.

Z kandydatów polskich dobry wynik osiągnął w roku 1893 dr Józef Rostek, na którego oddano 2461 głosów. W Raciborzu z ramienia SPD startował też kilka razy w wyborach Paul Löbe, późniejszy prezydent niemieckiego Reichstagu, nie uzyskał jednak mandatu i otrzymał kolejno 1745 i 1750 głosów. W wyborach roku 1924 Centrum zdobyło w Raciborzu 8214 głosów, czyli więcej aniżeli pozostałe 11 partii startujących w wyborach (niecałe 8000 głosów). Frekwencja wyboracza wyniosła 56 %. Na listę polską głosowało 681 osób. Ośrodek polski w Raciborzu był jednak silniejszy niż mogłoby się to wydawać na podstawie wyników wyborów. Głosy polskie rozproszone bowiem były na kilka innych partii.

Polskość w Raciborzu

Z ożywieniem życia polskiego na Śląsku, a więc i w Raciborzu, mamy do czynienia w drugiej połowie XIX wieku. Już jednak w okresie Wiosny Ludów na rzecz polskości działali: Emanuel Smołka, rodem z podraciborskiego Cyprzanowa i Marcin Kopiec ze Starej Wsi. Późniejszymi, wybitnymi polskimi działaczami w Raciborzu byli: wspomniany już dr Józef Rostek i pierwszy redaktor ukazujących się w latach 1889-1921 Nowin Raciborskich Jan Karol Maćkowski. Działalność polska w Raciborzu była oparta na istniejących na Śląsku instytucjach i organizacjach polskich, takich jak: Towarzystwo Polsko-Górnośląskie (1888 rok), z zespołem śpiewaczym, chórem męskim (Echo) i mieszanym (Halka), Śląskie Towarzystwo Pomocy Naukowej (1891), Bank Ludowy (1900), Spółka budowlana Strzecha (1907), Towarzystwo Czytelni Ludowych (1908). Działało także kilka innych polskich organizacji i towarzystw, również sportowych jak: Sokół (z przerwami) i robotnicze kluby sportowe.

Cdn. Renata, Piotr Sput