Racibórz i ziemia raciborska w okresie wielkiej wojny 1914-1918 - część 1

W roku 2014 minęła setna rocznica wybuchu I wojny światowej. Prawie we wszystkich europejskich i nie tylko państwach można zaobserwować wzmożone zainteresowanie tym tematem, co owocuje przeróżnymi działaniami: konferencjami, projektami badawczymi, dokumentacjami czy wydawnictwami. W Polsce czy w Raciborzu sprawa wygląda nieco inaczej. Jako że kolektywna świadomość historyczna tego okresu nie jest zbyt żywa i silna, nieco skrzywiona, o zabarwieniu legionowo – niepodległościowym, co wypacza znacznie obraz całościowy epoki.

My chcielibyśmy przedstawić państwu na łamach Nasz Racibórz dzieje wspomnianej wojny z perspektywy naszej lokalnej wspólnoty. Lokalna świadomość historyczna jest warunkiem koniecznym do zrozumienia otaczającego nas świata, procesów dziejowych w szerszym kontekście – regionalnym, państwowym czy też światowym. Na podstawie nowych materiałów archiwalnych próbujemy opisać dzieje miasta, ziemi raciborskiej, przede wszystkim zaś ludzi, którym przyszło żyć w tym trudnym czasie.

Będziemy się też starać opisać dzieje przodków dzisiejszych raciborzan, którzy przybyli do Raciborza i okolicy po II wojnie światowej, a których przodkowie walczyli w wielu armiach – głownie austriackiej i rosyjskiej. Wszyscy przodkowie obecnych mieszkańców Raciborza byli dotknięci tamtymi wydarzeniami, uczestnicząc w nich w sposób dobrowolny lub też nie.

I wojna światowa była apoteozą mieszczańskiej Europy a zarazem początkiem końca rządów i dominacji Europy na świecie. Była też powodem rozpadu wielkich monarchii Hohenzollernów, Habsburgów czy Romanowów, także resztek imperium osmańskiego.

To właśnie ta wojna jest kluczowym wydarzeniem do zrozumienia XX wieku – wszystkie następujące po niej wielkie i krwawe wydarzenie są w zasadzie jej bezpośrednim wynikiem. Bez zrozumienia tego faktu nie zrozumiemy historii całego XX wieku, co gorsze, będziemy bardziej podatni na przeróżne, czasem niebezpieczne teorie w tym zakresie.
Znaczenie I wojny światowej

Przypatrując się uważnie dziejom ludzkości możemy stwierdzić, że wiek XX nie był jakimś fenomenem, jeżeli chodzi o konflikty militarne. Od wieku XV mieliśmy do czynienia z ekspansywną polityką krajów europejskich, także z początkami pewnych procesów globalizacyjnych, wciąganiem do konfliktów zbrojnych coraz większej ilości państw. Przykładem mogą tu być: wojna o sukcesję austriacką, wojna siedmioletnia czy wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Ludzkość, w głównej mierze zaś rządzący państwami, byli (a w zasadzie są do dnia dzisiejszego) oślepieni dążeniem do władzy i pieniędzy, przesiąknięci do tego ekspansjonizmem, militaryzmem, imperializmem oraz nacjonalizmem.

Istnieje bardzo wiele powodów i przesłanek do tego, aby uważać I wojnę za pierwszy w pełni konflikt światowy. Nie tylko dlatego, że właśnie Europa dała impuls do globalizacji światowej, ale także dlatego, że stąd wyszły procesy rewolucjonizujące transport i komunikację, lawinowy rozwój techniki, masowe, przełomowe w wielu dziedzinach wynalazki, które otworzyły walczącym państwom nowe możliwości działania zarówno w gospodarce, jak i prowadzeniu działań wojennych, zaciążyły i miały decydujący wpływ na przebieg wojny.

Większość historyków jest zgodnych co do tego, że I wojna światowa jest centralną cezurą w najnowszej historii ludzkości, może też być uważana za centralny element współczesnego kryzysu cywilizacyjnego. Wojna ta nie jest już postrzegana tak, jak było to powszechne jeszcze w latach 20. zeszłego wieku, jako swoisty kataklizm czy klęska żywiołowa, która niejako jak orkan spowodowała ogromne spustoszenia i śmierć milionów ludzi. Dzisiaj widać wyraźnie, że wojna ta była wywołana świadomie, tak jak bezlitosne jej prowadzenie, zaś zakończono ją dopiero wówczas, kiedy wyczerpano całkowicie wszystkie rezerwy ludzkie i materiałowe.

Część historii Raciborza, która związana jest z I wojną światową została zupełnie zapomniana. Tylko rodziny poległych w tej wojnie pielęgnują pamięć poległych oraz pomniki postawione ku ich czci, które odbudowano w ostatnim 20-leciu po tym, jak komuniści próbowali je doszczętnie zniszczyć – tak samo jak pamięć o poległych.

Racibórz i ziemia raciborska przed wielką wojną

Racibórz (niem. Ratibor, czes. Ratiboŕ) jest górnośląskim miastem leżącym w Polsce, w województwie śląskim. Miasto ma przebogatą historię. Ludzie mieszkają tutaj od setek tysięcy lat. Tylko w naszej erze tereny te zasiedlały przeróżne plemiona germańskie, około 15 wieków temu przybyły tu plamiona słowiańskie, mieszając się z pierwotną ludnością. W średniowieczu mieliśmy do czynienia na Śląsku oraz w Europie Środkowo - Wschodniej z tzw. wielką kolonizacją niemiecką. W ostatnim tysiącleciu Racibórz, tak jak większość Śląska, wchodził w skład wielu organizmów państwowych – Państwa Wielkomorawskiego, czeskich Przemyślidów, monarchii Piastów, królestwa Czech, monarchii Habsburgów, od 1740 (1742) Prus, później państwa niemieckiego, po II wojnie światowej większość terenu Śląska oddano pod administrację Polsce.

Według opisu miasta sporządzonego w drugiej połowie XVIII wieku przez Friedricha Augusta Zimmermanna Racibórz był w 2 poł. XVIII wieku małym miasteczkiem. W roku 1745 mieszkało tutaj 2073 mieszkańców. Dziesięć lat później było ich 2050, w roku 1765 – 2410, w roku 1775 - 2572, zaś w roku 1783 2860. Na początku XIX wieku, w roku 1801 Racibórz liczył 3058 mieszkańców. Liczbę 5000 przekroczył w roku 1825 (5315). W okresie Wiosny Ludów miasto zamieszkiwało ponad 8000 osób. Liczbę 10000 przekroczono w roku 1859 (10231).

Z 16 śląskich miast, które w roku 1809 liczyły więcej niż 3500 mieszkańców, tylko Racibórz i Prudnik leżały na Górnym Śląsku.

W latach 1805-1907 liczba mieszkańców Raciborza wzrosła dziesięciokrotnie - do ok. 33000. Racibórz rozrastał się także terytorialnie. Pierwszy krok poza mury miejskie uczyniono w roku 1860, przyłączając dawną osadę przygrodową Nowe Zagrody do miasta, którego ludność wzrosła tym samym do ponad 11000. Pod koniec 1867 roku mieszkało tu 14571 osób. W Raciborzu znajdowały się 724 budynki mieszkalne, w których żyło 2579 rodzin oraz 241 osób samotnych. Spis powszechny, który przeprowadzono 1 grudnia 1871 roku wykazał, że Racibórz miał 15332 mieszkańców, z czego 7867 mężczyzn i 7455 kobiet. Co ciekawe, 5777 osób było rodowitymi raciborzanami. Na 11883 katolików przypadało 2220 protestantów i 1209 osób wyznania mojżeszowego. Statystyki wykazały 1143 analfabetów. 15173 mieszczan miało obywatelstwo pruskie, tylko 119 było obcokrajowcami.

Początek XX wieku

Wyniki kolejnego spisu powszechnego z 2 grudnia 1895 roku, które opublikowane zostały w 1898 roku wykazały znaczny wzrost ludności. Ogółem w mieście mieszkało 21 680 osób, 10582 mężczyzn i 11098 kobiet. Z czego 17113 katolików, 3538 ewangelików i 1021 Żydów. W Raciborzu znajdowało się 938 budynków mieszkalnych. 643 osoby było wojskowymi, aktywnymi żołnierzami z oddziałów 62 pułku piechoty, które stacjonowały w mieście.

25 marca 1903 roku (wprowadzenie w życie nastąpiło 1 kwietnia 1904 roku) utworzono z miasta Racibórz osobny powiat miejski, który w dniu swego powstania miał 38424 mieszkańców, w tym 4014 wyznania ewangelickiego, 33613 katolickiego i 797 (dane za rok 1910) mojżeszowego. Powierzchnia powiatu miejskiego wynosiła 15,59 km².

Według spisu powszechnego z roku 1910 powiat miejski miał powierzchnię wynoszącą 22 km², na którym mieszkało 38 424 mieszkańców, z czego 33 613 katolików, 4014 ewangelików oraz 770 wyznania mojżeszowego. Według statystyki 22 914 osób posługiwało się na co dzień językiem niemieckim, 11 525 polskim, 247 czeskim (morawskim). Racibórz był ośrodkiem władz miejskich z nadburmistrzem oraz władz powiatowych (powiatu ziemskiego).

W roku 1914 Racibórz był ważnym miastem powiatowym w rejencji opolskiej, ósmym co do wielkości miastem na Śląsku. Śląsk zaś był jedna z dwunastu prowincji Prus – najważniejszej i największej części Cesarstwa Niemiec. Warto dodać, że Śląsk odpadł definitywnie od Królestwa Polskiego (łac. Regnum Poloniae) w połowie XIV wieku, wiele księstw śląskich nawet znacznie wcześniej. Śląsk właściwy i Racibórz nigdy nie były więc pod jakimkolwiek zaborem, o czym często nie wie wiele osób.

Cdn.

Na zdjęciach w galerii kolejno:

1. Najpiękniejsza raciborska widokówka przedwojennego Raciborza z początku XX wieku. Widok na Synagogę, fot. ze zbiorów H. Sowika

2. Rynek Raciborski w końcu lat 60. XIX wieku. Przy kościele św. Jakuba widoczny dawny odwach fot. ze zbiorów H. Sowika

3. Rejencja opolska, jako jedna z trzech rejencji śląskich (legnicka, wrocławska i opolska) na początku XX wieku

4. Racibórz w latach 60. XIX wieku. Obecna ul. Mickiewicza z przepięknym dworcem kolejowym fot. ze zbiorów H. Sowika

5. Gmach starostwa w Raciborzu z odwachem (s. prawa) i pomnikiem Eichendorffa (obecna ul. Mickiewicza)

Autorzy cyklu

Renata Sput 

Germanista (Uniwersytet Opolski) i historyk (Uniwersytet Wrocławski). Doktor nauk humanistycznych w zakresie historii (Uniwersytet Wrocławski, Centrum im. Willy Brandta U. Wr). Nauczyciel akademicki, wykładowca w Instytucie Neofilologii PWSZ w Raciborzu. W swoich badaniach naukowych zajmuje się historią prasy śląskiej, szczególnie w okresie 1740-1921. Także dziejami kultury, ruchami społecznymi i politycznymi na Śląsku we wspomnianym wyżej okresie. Autorka publikacji książkowych, artykułów naukowych i popularnonaukowych w wydawnictwach polskich i zagranicznych. Tłumacz na język niemiecki i polski kilku wydawnictw zwartych. Uczestniczka i prelegentka na kilku międzynarodowych i krajowych konferencji naukowych. Członek Rady Naukowej przy Górnośląskim Centrum Kultury i Spotkań im. Josepha von Eichendorffa w Łubowicach.

Piotr Sput

Historyk, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii (Uniwersytet Wrocławski, Centrum im. Willy Brandta U. Wr.). Nauczyciel w Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego nr 2 w Raciborzu. Badacz dziejów nowożytnej historii Śląska w zakresie wojskowości, dziejów sportu, prasy, śląskich wydawnictw, ustroju miast, szczególnie w okresie fryderycjańskim i napoleońskim, Wiosny Ludów, I wojny światowej, czasów powstań i plebiscytu. Autor publikacji książkowych w języku polskim i niemieckim, artykułów naukowych i popularnonaukowych. Uczestnik oraz prelegent na wielu międzynarodowych konferencjach naukowych i popularnonaukowych. Członek Rady Naukowej przy Górnośląskim Centrum Kultury i Spotkań im. Josepha von Eichendorffa w Łubowicach.