Przy ulicy Stalmacha odkryto podziemny kanał

Nie ma wątpliwości, że to fragment Psiny, rzeczki, która ciągnęła się od Bieńkowic aż w rejon obecnego ZSOMS, gdzie wpadała do Odry. Płynęła przez Racibórz jeszcze po wojnie. Potem została zasypana. Ten fragment akurat przetrwał. Ceglane sklepienia są w dobrym stanie. Grunt jest grząski z powodu wód opadowych, jakie się tu dostają. - Znaleźliśmy dwie stare piłki i poniemieckie butelki - mówi Romuald Turakiewicz z raciborskiego Muzeum. Do odkrycia doszło w zeszłym tygodniu.

Poniżej historia kanału Psinka Pawła Newerli, a w galerii zdjęcia Adriana Szczypińskiego, autora filmu o Psince. Warto zwrócić uwagę na archiwalne zdjęcie rejonu ulicy Karola Miarki (zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego). Widać na nim mostek nad Psinką.

Paweł Newerla

Psina – zapomniany kanał

W dokumencie księcia opolsko-raciborskiego Władysława z 14 kwietnia 1258 r. znajduje się wzmianka o kanale biegnącym od wsi Studzienna do Raciborza. Chodzi tu o ciek wodny prowadzący wodę spod Bieńkowic z rzeki Psiny, zwanej też Cyną. Wybudowali go zapewne Flamandowie osiedleni w Raciborzu. Jeżeli się uwzględni, że lustro wody tego kanału koło Bieńkowic leży dzisiaj na wysokości 191,5 m, zaś pl. Długosza w Raciborzu na takiej samej wysokości, to trzeba przyznać, że kanał, zwany Psiną, był nie lada przedsięwzięciem inżynierii wodnej nawet jeśli weźmiemy pod uwagę, że poziom w mieście, wskutek licznych pożarów, w ciągu siedmiu stuleci uległ pewnemu podwyższeniu.

Będąc kiedyś w Krakowie na Rynku w okolicach kościoła św. Wojciecha, można zajść na stronę południową kościoła (od ul. Grodzkiej). Odsłonięty dzisiaj wykop pokazuje nam pierwotne wejście do kościoła oraz ówczesny poziom Rynku. Znajduje się on około 2 m poniżej dzisiejszego poziomu. Po pożarach i innych katastrofach nie wywożono gruzu, a plantowano go i budowano nowe budynki. W taki sposób „poziom” miast ulegał stałemu podwyższeniu. Tak było niewątpliwie i w Raciborzu o czym świadczą liczne w ostatniej dekadzie badania archeologiczne, m.in. na Rynku, ul. Browarnej-Rzeźniczej oraz Chopina, a także niedawne na ul. Londzina i Solnej. Wybudowanie kanału i doprowadzenie wody spod Bieńkowic było więc niewątpliwym osiągnięciem technicznym.

Istnienie kanału, prowadzącego spod Bieńkowic do Raciborza, udokumentowane jest na wielu mapach. Widać na nich wyraźnie bieg tego cieku wodnego, prowadzącego równolegle do Odry z jej licznymi zakolami. Zadaniem kanału było zaopatrywanie miasta w wodę. Ponadto miał on spełniać funkcje obronne. Osłaniał bowiem miasto od strony południowej, a później zasilał fosy miejskie w wodę. Pierwotnie Psina przebiegała przez dzisiejszy pl. Długosza, okrążała od wschodu kościół parafialny, aby dotrzeć do klasztoru dominikanów, znajdującego w miejscu dzisiejszego placu targowego. Dalej kanał przecinał ul. Odrzańską, mniej więcej na wysokości istniejącego przejazdu na podwórze między dwoma sklepami. Ten przejazd wskazuje nam zresztą ulicę, do 1945 r. tam istniejącą, noszącą nazwę ul. Wagi Młyńskiej. Znajdował się tam młyn, stanowiący własność miasta, młyn napędzany był wodą z kanału Psiny.

Średniowieczna wzmianka o kanale znajduje się w wystawionym przez księcia Władysława dokumencie fundacyjnym klasztoru dominikanów z 1258 r. Książę dał braciom kanał przepływający przez miasto obok ich domu wraz z młynem i leżącym przy nim placem. Nikt nie miał prawa zakłócać biegu wody w tym cieku, a młyn miał służyć zakonnikom do zarabiania na przemiale zboża nie przeznaczonego na użytek klasztorny.

W późniejszym już czasie wykopano odgałęzienie Psiny, które przebiegało bardziej w kierunku zachodnim. Ponieważ dzisiaj już mało kto pamięta, jaki był bieg tej rzeczki, czy kanału, warto go w tym miejscu dokładniej opisać. Należy także przypomnieć, iż kanał nosi dzisiaj nazwę topograficzną PSINKA. Ciekawostką może być, że choć np. wg mapy topograficznej Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii 1 : 25.000, Psinka biegnie z południa na północ - w kierunku Raciborza, to na planach miasta Raciborza Psinka zmieniła swój bieg i płynie na nich w kierunku południowym. Przypomnienie biegu Psinki wydaje się o tyle wskazane, że dzisiaj ta rzeczka już nie istnieje. Została ona ujęta w rury kanalizacyjne a koryto zasypano.

Kiedy Psinka przecina - zaplanowane już w latach 20. a nie zrealizowane do dzisiaj - przedłużenie ul. Marii Curie-Skłodowskiej, przebiega na zachód od osiedla domków jednorodzinnych między. ul. Łunonautów a Żwirki i Wigury. Później biegnie prawie równolegle do ul. Polnej za linią domów po zachodniej stronie tej ulicy. Potem przecina ul. Opawską i Ocicką. Niegdyś na ul. Ocickiej nad Psinką był most. Przy tym moście stał pomnik z figurą św. Jana Nepomucena, patrona od mostów. Tę figurę można dzisiaj obejrzeć na placu wokół kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa, bo most zlikwidowano a pomniczek przeszkadzał. Dalej koryto Psinki przebiegało wzdłuż muru okalającego po stronie zachodniej teren kościoła. Idąc urządzonym tam obecnie chodnikiem stąpamy po dawnym korycie rzeczki.

Koryto kanału prowadziło dalej równolegle do ul. Warszawskiej, za niedawną Przychodnią Przeciwgruźliczą przecinało ul. Żeromskiego i na rogu ul. Konopnickiej weszło na teren ogródków działkowych im. Jana Matejki. Tam przebiegało wzdłuż głównej alei, której kręty bieg, do dziś wskazuje nurt rzeczki. Dalej Psinka przecięła ul. Filmową i między terenami Spółdzielni Mieszkaniowej Nowoczesnej a ogródkami działkowymi miała swoje dalsze koryto. Za kortami tenisowymi biegła obok płotu dużego ogrodu, aby na wysokości ul. Klasztornej przeciąć ul. Ogrodową. Dalej koryto prowadziło wzdłuż zachodniej strony ul. Klasztornej. Istniejące tam skwerki wskazują bieg koryta. Za przychodnią lekarską Psinka skręciła w lewo w ul. Kasprowicza, aby na wysokości Gimnazjum nr 1 przeciąć tę ulicę. Dalej koryto częściowo stanowiło granicę między terytorium I Liceum Ogólnokształcącym a zakładem głuchych.

Warto się w tym miejscu na chwilę zatrzymać. Na terenie dzisiejszego zakładu głuchych na Psinie istniała zapora, tworząca zasobnik wodny. To miejsce służyło do pobierania wody w przypadku pożaru. Wodę dostarczano do miasta przez pobliską bramę wodną, istniejącą w murach miejskich na wysokości dzisiejszej ul. Bankowej. Ta brama była otwierana jedynie w dni targowe i właśnie w przypadku pożarów.

Trochę dalej, na wysokości dzisiejszego skwerku na rogu ul. Wojska Polskiego i Karola Miarki na Psince zainstalowano przepompownię, napędzaną kołem poruszanym wodą rzeczki. Tą przepompownią zasilano część wodociągów miejskich. Na podstawie planu sytuacyjnego miasta Raciborza, sporządzonego przez Barwiga w r. 1843, możemy wskazać, że ta nitka wodociągu biegła wzdłuż dzisiejszego pl. Wolności do bramy wielkiej, stojącej niegdyś na ul. Długiej na wysokości apteki Pod Łabędziem. Dalej prowadziła ul. Długą, przecięła pl. ks. Ofki Piastówny, biegła wzdłuż ul. Chopina i ul. Kowalskiej, aby dojść do byłego młyna na wspomnianej już ul. Wagi Młyńskiej.

Na wysokości budynku Inspektoratu PZU, Psinka przecinała ona ul. Karola Miarki, przechodziła przez posesję byłego browaru Kaula, dzisiejszego Młodzieżowego Domu Kultury i przecięła ul. Stalmacha. Biegnąc za podwórzami domów po nieparzystej stronie ul. Stalmacha, dochodziła między domami do ul. ks. Londzina (do dziś widoczna jest tam przerwa między budynkami 12 i 14, wskazująca na bieg rzeczki, fragment biegnącego tu kanału odkryto podczas badań archeologicznych w lecie 2002 r.). Przechodząc na północną stronę ul. ks. Londzina, kanał zasilał swoją wodą młyn Domsa, a niegdyś także drugi młyn i tartak.

Dalej Psinka biegła równolegle do Odry na skraju byłego parku Domsa, dzisiejszego cmentarza wojsk radzieckich, poniżej starego cmentarza starowiejskiego i Zespołu Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego, aby dopiero na wysokości ul. Śląskiej wpłynąć do Odry.