XX Seminarium Śląskie Przeszłość – przyszłości. Modele obchodzenia się z trudną przeszłością w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku

Rok 1989 to w Europie Środkowo-Wschodniej ogromny przełom, a zarazem czas zmian ustrojowych, transformacji politycznej, która odbywała się równocześnie z reformami gospodarczymi, upadku reżimów komunistycznych w krajach o różnych doświadczeniach kulturowo-historycznych oraz społeczno-gospodarczych charakteryzujących się różnymi kulturami politycznymi. Nowe demokratyczne rządy w Polsce, NRD, Czechosłowacji (a później Czech i Słowacji), Węgrzech, Rumunii i Bułgarii musiały rozprawić się z historią swych państw po 1989 r. niejako na nowo. Tematy, które reżim komunistyczny celowo przemilczał albo interpretował na własny użytek, wychodziły teraz na jaw.

Prawie pół wieku żelaznej kurtyny w Europie nie sprzyjało dialogowi. Polskę i Niemcy Zachodnie dzieliła już nie tylko nieuznawana przez RFN do początku lat 70. Niemiecka Republika Demokratyczna, a więc i granica PRL–NRD, lecz również przepaść gospodarcza i polityczna, stworzona przez podział świata na dwa zwalczające się ideologicznie bloki. Strategię rozrachunku z przeszłością Europy Zachodniej czy USA wyznaczały zwycięskie mocarstwa.

Polskie i niemieckie obrazy przeszłości są często nie tylko asymetryczne ile zorientowane głównie na przepracowaniu własnej przeszłości. O ile okcydentalizacja niemieckiej drogi do demokracji pozwalała zakorzenić się ich wyobrażeniom o przeszłości w zachodnioeuropejskich dyskursach, o tyle Polacy ani nie przeszli zbiorowej terapii wojennej traumy, ani też, w warunkach ograniczonej suwerenności, nie mieli możliwości wynegocjowania wewnętrznego konsensusu opowiadania historii i włączenia go do nurtu zachodnioeuropejskiego.

Dialog polsko-niemiecki w ostatnich 25 latach nie przestał być dynamicznym procesem – dzisiaj nadal jeszcze istnieją obciążenia historyczne. Dlatego też refleksja nad historią jest ciągle aktualnym tematem. Istotne jest, że zarówno elity polityczne obu krajów widzą w nim wspólny interes, jak również społeczeństwa dostrzegają potrzebę współpracy na wielu polach: od nauki i kultury po samorządy i kontakty indywidualne. Historia nadal jednak dzieli. Przebijanie się wiedzy o wojennych losach Polaków do świadomości niemieckiego społeczeństwa wcale nie było i nie jest łatwe. Niedobór wiedzy o wschodnich sąsiadach jest ciągle dużym deficytem niemieckiej edukacji szkolnej i obywatelskiej. Podobnie jest w Polsce odnośnie wiedzy na temat powojennych losów Niemców. Problem asymetrii i nieporozumień nie sprowadza się jednak wyłącznie do relacji polsko-niemieckich. Centralną przestrzeń konkurencji pamięci w Europie wyznaczają dzisiaj kontrowersje między historyczną narracją Europy Zachodniej i Wschodniej, w szczególności w odniesieniu do pamiętania katastrof XX w. Oprócz znaczenia historii w obrębie przestrzeni publicznej i sporów politycznych poszczególnych krajów, mamy do czynienia z europejską grą o pamięć.

Podczas tegorocznego XX Seminarium Śląskiego chcielibyśmy poruszyć również zagadnienia związane z socjalizacją historyczną w rodzinach, zastanowić się, co powinniśmy wiedzieć o zróżnicowanych sposobach kształtowania interpretacji historii w rodzinach, szkołach i instytucjach pozaszkolnych, aby móc lepiej rozumieć zachowania osób innej narodowości na różnego rodzaju aspekty historyczne. Ponadto zaproponujemy uczestnikom analizę polskiej (a właściwie również środkowo- i wschodnioeuropejskiej) i niemieckiej kultury pamięci, refleksję nad tym, jak historia obu krajów może wzbogacić europejską kulturę pamięci, jaka jest współczesna tożsamość obywateli Europy Środkowo-Wschodniej. Seminarium będzie również doskonałą okazją do wspólnego rozważania nad znaczeniem pamięci historycznej danego narodu – jak owa pamięć oddziałuje na współczesność, jaki wpływ ma kultura pamięci na wzajemne postrzeganie się reprezentantów różnych nacji. W ramach seminarium omówione zostaną zagadnienia, które stanowią przeszłość, ale mają istotne znaczenie dla przyszłości, ponieważ nie można myśleć o przyszłości nie znając lub zapominając o przeszłości. 

Podczas tegorocznego Seminarium Śląskiego chcielibyśmy poruszyć następujące obszary tematyczne:

- modele kultury pamięci w edukacji rodzinnej i szkolnej 

Każdy człowiek, funkcjonując w grupie, definiuje indywidualną odrębność i jednocześnie przynależność do „swojej” grupy poprzez odniesienia do przeszłości rodzinnej, etnicznej, regionalnej, społecznej. Wydarzenia z przeszłości żyły i żyją w pamięci indywidualnej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Często jednak nawet w rodzinie ulegają marginalizacji, jakby w oczekiwaniu na odpowiedni moment w przestrzeni publicznej, który pozwoli im znaleźć zainteresowanego odbiorcę ich opowieści.
Świadomość historyczna młodych ludzi tworzy się również podczas zajęć historii, w tym również historii własnego regionu, w szkole czy na uczelni. Czy istnieją odpowiednie podręczniki do nauki historii? Jak przedstawiane są w nich ważne z punktu widzenia danej społeczności wydarzenia?  Książki i publikacje kształtujące świadomość historyczną. „Historyczna schizofrenia”. Rola nauczyciela w przekazywaniu wiedzy o przeszłości. 

- polityka

W jakim stopniu historia wpływa na nasze postrzeganie nas samych i naszych sąsiadów? Czy doświadczenia historyczne odgrywają (jeszcze) rolę podczas polsko-niemieckich spotkań? Jak wygląda polityka historyczna, która związana jest z działaniem państw Europy Środkowo-Wschodniej i instytucjonalizacją pamięci, a do jej przejawów należy m.in. stawianie pomników, tworzenie muzeów i organizowanie oficjalnych uroczystości? 
Jaki wpływ ma państwo na sposób obchodzenia się z trudną przeszłością? Na ile państwo powinno ingerować i ingeruje w upamiętnianie przeszłości? Czy partie polityczne w swoim programie wyborczym przedstawiają obywatelom, w jaki sposób będą obchodzić się z przeszłością? Rola Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Narodowe narracje o przeszłości. Polska polityka historyczna. Upolitycznianie problemu pamięci, przeszłości i odpowiedzialności historycznej. Kamienie milowe dla stosunków polsko-niemieckich. 

- gospodarka

Polityka gospodarcza po 1989 r., transformacja gospodarcza, „Złoty okres” wysokiej konsumpcji i rosnących oczekiwań, okres stosunkowej stagnacji gospodarczej a wzrostu niezadowolenia społeczeństwa z istniejącego systemu. Niewydolność gospodarcza, kryzys gospodarczy, emigracje. 

- Kościół

Zakres autonomii w sferze religijnej. Kościół podporządkowany państwu. Współpraca Kościoła z partią. (Polityka Kościoła po roku 1989.) Stosunek Kościół – Państwo po roku 1989, miejsce Kościoła w społeczeństwie pluralistycznym i demokratycznym.

- przestrzeń publiczna

Miejsca pamięci – pomniki, tablice, wydarzenia, zjawiska kulturowe i wydarzenia historyczne, które miały/mają doniosłe znaczenie dla mniejszości niemieckiej w Europie Środkowo-Wschodniej, lecz w wyniku zmian politycznych i historycznych zniknęły z pamięci lub świadomie zostały z niej wyparte. Co jest miejscem pamięci dla mniejszości niemieckiej, obywateli Europy Środkowo-Wschodniej? Spór o poniemieckie pomniki, tablice, miejsca święte. Problem symboliki i znaczenia pomników powojennych. Rola i znaczenie Internetu jako medium upubliczniania własnych/osobistych/indywidualnych/subiektywnych opinii. Różnice w interpretacji zdarzeń w zależności od punktu widzenia. Zmiany pokoleniowe – odchodzenie świadków czasu. Prywatyzacja pamięci. „Odpolitycznianie pamięci”. Białe plamy w historii. 

- historia lokalna

Zainteresowanie historią własnego regionu i odkrywanie tej historii jest zjawiskiem coraz częściej spotykanym. Czy powinno się kłaść nacisk na to, by tę historię upamiętniać? W jaki sposób? Tendencja do pomijania rzeczy nieprzyjemnych a upiększanie zdarzeń dobrze kojarzących się, nadawanie określonym faktom historycznym znaczenia symbolicznego. Emocjonalny stosunek do wydarzeń z przeszłości. 

- muzea

Kultura pamięci w Polsce i w Niemczech zmienia się odpowiednio do historycznych zmian w kraju i zmian zbiorowej pamięci historycznej. Świadomość historyczna młodych ludzi tworzy się nie tylko w ramach lekcji historii, ale także np. podczas wizyt w muzeach. Jednak także te miejsca zmieniają się z czasem, a prezentowane w nich wydarzenia są coraz mniej zrozumiałe. Dlatego też zmienia się motywacja dla kultywowania pamięci o przeszłości: już nie jest najważniejsze odtworzenie minionych wydarzeń, a refleksja na temat współczesnego postrzegania tamtych wydarzeń i ewentualnie umiejętność zobaczenia paraleli pomiędzy przeszłością a teraźniejszością. Muzea są miejscem pamięci, w której doświadczyć można rzeczywistości, są sensownym uzupełnieniem i katalizatorem kultury pamięci. W jaki sposób może miejsce pamięci spełnić tak odpowiedzialne zadanie? Jakie formy (re-)prezentacji przeszłości powinny zostać wybrane? I jak miejsce pamięci może się rozwijać w zależności od istniejącej świadomości historycznej? Czy tematy „niewygodne” są w muzeach pomijane? Niemcy w Polsce – prezentacje muzealne. Artefakty dla przyszłych pokoleń. 

Wszystkich zainteresowanych serdecznie zapraszamy do udziału w Seminarium!

Osoby zainteresowane mogą przedstawić zarówno realizowany przez siebie projekt, wygłosić krótki referat lub przedstawić prezentację.

Referaty oraz debaty prowadzone będą w języku polskim i niemieckim (z tłumaczeniem symultanicznym). Autorom referatów organizatorzy pokryją koszt jednego noclegu, całodzienne wyżywienie oraz dofinansują część kosztów podróży. Wypłata honorarium jest zależna od wysokości pozyskanych przez Organizatora dotacji.

Zgłoszenia osób pragnących wygłosić referat można przesyłać na załączonym formularzu do 30 kwietnia 2015 r. Do zgłoszenia należy załączać abstrakt referatu (maks. 1,5 tys. znaków).

Program tegorocznego Seminarium zostanie ustalony do końca maja 2015 r.

Planowane jest również, tak jak w ubiegłych latach, wydanie publikacji pokonferencyjnej z Seminarium Śląskiego. Objętość referatu zamieszczonego w publikacji nie powinna przekraczać 13 000 znaków (razem ze spacjami). Referat powinien czytelnikowi nakreślić dany problem bardzo szeroko. 

Zgłoszenia należy przesyłać mailem lub pocztą na adres: [email protected]

lub

p. Patrycja Wiencek-Baron
Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej
ul. 1 Maja 13/2
45-068 Opole/Poland
Tel.: +48 77 402 51 05
Fax. +48 77 402 51 15