W XIX-wiecznym Raciborzu prowadzono pionierskie badania klimatu

Od dawna zjawiska przyrodnicze wywierały ogromny wpływ na ludzi. Stwierdzono występowanie pewnych prawideł w zjawiskach atmosferycznych, takich jak temperatura, deszcz, wiatr itp. Znalazło to swoje odbicie w różnych porzekadłach i tzw. mądrościach ludowych, jak chociażby „zimny kwiecień, mokry maj, będzie żyto niby gaj”. Stwierdzono powtarzanie się pewnych cykli pogodowych, stąd np. drukowano bardzo popularne kalendarze stuletnie, wskazujące jaka była pogoda przed laty. Te okoliczności spowodowały, że zaczęto zajmować się klimatologią i rejestrowano stany pogody.

W raciborskim królewskim ewangelickim gimnazjum w Raciborzu, w 1848 roku rozpoczęto obserwacje meteorologiczne. Ich wyniki z 32 lat (1848–1879) ogłoszono w programach gimnazjum z lat 1879–1880 oraz 1880–1881. Prof. dr Karol Mainka, założyciel i długoletni szef obserwatorium sejsmicznego (obecnie Śląskie Obserwatorium Geofizyczne PAN w Raciborzu), także prowadził badania meteorologiczne. Jego ustalenia z lat 1930–1935 opracowano i porównano z wynikami badań prowadzonych w gimnazjum. Na podstawie tych drugich, obejmujących 370 miesięcy, ustalono średnie temperatury dzienne w poszczególnych miesiącach.

W Raciborzu najzimniejszy bywał styczeń ( 2,8° C), najcieplejszy lipiec (+18,3° C); średnią temperaturę roczną obliczono na +7,8° C. W latach 30. XX wieku stwierdzono ocieplenie klimatu. Styczniowa średnia temperatura dzienna wynosiła -1,8° C, a lipcowa +18,6° C, średnia roczna natomiast +8,4° C.

W gimnazjum rejestrowano kierunki wiatrów, choć w późniejszych opracowaniach zwraca się uwagę, że dokonane ustalenia mogą być dotknięte błędami, bo były dokonywane w mieście. W latach 1848–1879 przeważały wiatry północe (19,0 %), następnie południowe (18,5 %); potem północno-zachodnie (16,8 %) i południowo-zachodnie (15,6 %). Najmniej wiatrów odnotowano ze wschodu (5,6 %). Pomiary prof. Mainki, poczynione w bardziej neutralnym miejscu na ul. Chłopskiej 1, wykazały przewagę wiatrów południowych (23,1 %) nad północnymi (18,3 %). Najmniej było wiatrów północno-wschodnich (2,2 %), a sumowane wyniki z kierunków zachodniego, północno-zachodniego i południowo-zachodniego dały razem 34,2 %. Na stoku nad kościołem Matki Bożej rejestrowano także ciszę wiatru wynoszącą 12,6 %. Mierzona prędkość powiewów wskazuje na przewagę przedziału 2–4 metrów na sekundę, choć notowano także prędkość w przedziale 15–20 m/sek. oraz krótkotrwałe porywy nawet do 25 m/sek.

Stacja pomiarowa prof. Mainki prowadziła pomiary promieniowania słonecznego. Był tam zainstalowany solarymetr automatycznie rejestrujący nasłonecznienie w ciągu doby. Na podstawie tych pomiarów można ustalić, że w Raciborzu najbardziej słonecznym miesiącem był czerwiec, gdyż wieloletnie średnie nasłonecznienie dla tego miesiąca wynosiło 267 godzin. Największa liczba godzin odnosi się do czerwca 1930 roku (347 godzin), a najmniejsza do czerwca roku 1932 (217 h). Najmniej świeci słońce w grudniu – średnio 44 h, przy stanie maksymalnym 63 godz. do minimalnego 22 godzin. W ciągu roku słońce świeciło średnio przez 1925 godzin, przy czym najwięcej było go w roku 1932 (1984 h), a najmniej w 1934 (1794 h). Automatyczny solarymetr pozwolił ustalić nasłonecznienie w ciągu dnia. Według tych pomiarów można było ustalić, że np. w sierpniu między godziną 16 a 17 słońce świeciło średnio przez 17 godzin miesięcznie.

W gimnazjum rejestrowano ogólne stany klimatyczne, czy było pogodnie (zachmurzenie nie przekracza wówczas dwóch dziesiątych nieba), pochmurno (chmury pokrywają ponad osiem dziesiątych nieba), czy też średnio. Stosunkowo najmniej było dni pogodnych – 76 średnio w roku: najmniej w listopadzie (3 dni), a najwięcej w lipcu (9 dni). Dni pochmurnych było w ciągu roku 134 – w czerwcu 7 dni, a w listopadzie i grudniu po 15 dni. Istotne znaczenie mają opady. Są mierzone w milimetrach, co odpowiada litrowi na metr kwadratowy powierzchni. Średnia opadów w latach 1848–1879 wynosiła 588 mm; najwięcej było ich w sierpniu (85 mm), a najmniej w styczniu, bo jedynie 28 mm. Ustalenia z lat 1930–1935 wykazują wzrost średniorocznych opadów do 609 mm, jednak o dużym zróżnicowaniu: od 432 mm w roku 1932 do 740 mm w 1930 roku.

Tradycji dokonywania pomiarów meteorologicznych w Raciborzu nie zaniechano po II wojnie światowej. Pewne zastrzeżenia może budzić jednak twierdzenie, że notowania rozpoczęto już w maju 1945 roku. Placówka Państwowego Instytutu Hydro-Meteorologicznego miała siedzibę w tzw. budynku urzędów przy ul. Lwowskiej, gdzie mieściły się także zbiory katastralne (dzisiaj szkoła społeczna). Natomiast stanowiska pomiarowe znajdowały się na ogródkach działkowych na rogu ul. Lwowskiej i Wileńskiej. Uznając zapewne, że lokalizacja meteorologicznego stanowiska pomiarowego w coraz bardziej zabudowanym mieście nie jest korzystna, postanowiono przenieść je poza miasto. Na lokalizację wybrano działkę na samym skraju miasta, w Studziennej przy ulicy Broniewskiego. Tu w 1978 roku przeniosła się stacja Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej.

Zakres badań i czynionych obserwacji jest znacznie szerszy. Jednym z podstawowych jest pomiar temperatury. Rejestruje się także opady, wiatr, pokrywę chmur i ciśnienie atmosferyczne. Rejestracja prowadzona jest automatycznie, ale kontrolowana przez personel drogą odczytu pomiarów. Niektóre dane, jak na przykład zachmurzenie czy widoczność, są ustalane przez człowieka. W zakresie temperatury ustalane są wartości minimalne i maksymalne. Pomiaru temperatury powietrza dokonuje się na wysokości 2 metrów, ale także przy gruncie – na wysokości 5 cm. Badana jest temperatura gruntu i to na różnych głębokościach: 10, 20, 50 a nawet 100 cm poniżej powierzchni. Oprócz temperatury powietrza mierzona jest jego wilgotność. Istotna jest oczywiście również prędkość i kierunek wiatru. Duże znaczenie dla meteorologów mają opady, przy czym badania nie są ograniczane do deszczów. Analizuje się bowiem także wielkość pokrywy śnieżnej, ale również jej ukształtowanie. Nadal, jak przed 150 laty, bada się zachmurzenie i dodatkowo widzialność.
Zakres poczynionych obserwacji jest znacznie szerszy a także wykonywany w sposób profesjonalny. Trzeba bowiem uwzględnić, że obserwacje pochodzące z lat 1848–1879 były dokonywane głównie przez uczniów, choć pod nadzorem profesora. Dzisiaj pomiary są przeprowadzane przez wyspecjalizowanych meteorologów. Znaczna część jest rejestrowana automatycznie. Wyniki są co godzinę przekazywane do opracowania danych zbiorczych. Na stronie internetowej www.pogodynka.pl można obejrzeć w formie wykresu dotyczące Raciborza dane o temperaturze, ciśnieniu atmosferycznym i prędkości oraz kierunku wiatru na dzień bieżący oraz prognozę na trzy kolejny dni. W dalszej części podane są wspomniane wyżej dane jako prognoza na kolejne siedem dni. Wszystkie informacje są wykazane za całą dobę w rytmie trzygodzinnym (na godzinę 1, 4, 7, 10 itd.). Dalej następują prognozy na kolejne dziewięć dni z podziałem na dzień i noc. Dzięki stacji meteorologicznej w Raciborzu-Studziennej dysponujemy bardzo dokładnymi prognozami pogody dla naszego obszaru.

Paweł Newerla, na podstawie Dziejów Raciborza i jego dzielnic, wyd. WAW Racibórz 2008.

Aktualne dane nt. klimatu w Raciborzu [tutaj]