Życie i praca śp. profesora Mariana Teodora Kapicy [WSPOMNIENIE]

Prof. Marian Teodor Kapica Wspomnienie

Profesor Marian Kapica swoje bogate i pracowite życie rozpoczął 26 marca 1934 roku w Brzeziu nad Odrą. Edukacja, jak i etapy pracy zawodowej oraz osiągnięty dorobek związane były z tą właśnie częścią Polski – Górnym Śląskiem. Tu też, w pracy dla tej ziemi, czerpał motywację do nieustannego rozwoju, samodoskonalenia się, a także niestrudzonej pomocy młodym adeptom nauki. Spojrzenie na przestrzeń życiową prof. Kapicy uzmysławia nam, że od najwcześniejszych lat miał do czynienia z licznymi pograniczami, które w dorosłym już życiu stawały się obiektem zainteresowań i pogłębionej refleksji.

Pierwszym było swoiste pogranicze kultur, jakim był dom rodzinny. Matka Julianna z domu Kocjan i ojciec Jan wnieśli do założonej rodziny elementy wielokulturowości: matka - dziedzictwo Śląska, ojciec – Wielkopolski. Spoiwem tych subtelnie zróżnicowanych kultur była wyrazista polska tożsamość narodowa.

Natomiast kolejne miejsca zamieszkania - Gołkowice, Wierzbica pod Ostrawą, Grabówka w gminie Lubomia oraz powojenny Racibórz, wyznaczone służbowymi decyzjami, którym musiał się podporządkować ojciec – polski strażnik graniczny - to pogranicza geopolityczne i tereny zderzania się oraz przenikania kultur pogranicza - polskiej, czeskiej, a także niemieckiej.

Lata dzieciństwa Profesora przypadały na trudny okres początku drugiej wojny światowej. Szczególnie traumatycznym wydarzeniem była tułaczka matki z trojgiem małych dzieci z Wierzbicy pod Tarnów, a potem do rodzinnej wsi Grabówka. Tam też przybył ojciec, szczęśliwie ocalony z niemieckiej niewoli.

Kariera naukowa

Marian Kapica edukację rozpoczął w Szkole Podstawowej w Lubomi, a kontynuował ją od 1946 roku w Raciborzu. Osiedlenie się w Raciborzu było związane z miejscem pracy ojca, który po wojnie został tam zatrudniony w magistracie i przeniósł się z Grabówki do miasta wraz z rodziną.

W Szkole Podstawowej w Lubomi rozpoczęła się również Jego przygoda z harcerstwem. W 1945 roku wstąpił do działającej tam drużyny i złożył przyrzeczenie na ręce Pawła Bielicy z Hufca w Pszowie. Działalność w ZHP przerwana została rozwiązaniem organizacji, ale od 1956 roku do początku lat osiemdziesiątych Profesor był bardzo aktywnym jej członkiem - kontynuował owocną pracę instruktorską w raciborskim Hufcu. Harcerstwo stało się Jego prawdziwą pasją życiową i czynnikiem silnie wpływającym na rozwój osobowości oraz losy zawodowe. Jak mawiał, to ta praca społeczna z dziećmi zaprowadziła go, późniejszego harcmistrza, do pedagogiki jako zawodu oraz uprawianej dyscypliny naukowej.

Po ukończeniu Szkoły Podstawowej nr 4, która mieściła się w obecnym budynku II Liceum Ogólnokształcącego, Profesor podjął dalszą edukację w Państwowym Liceum Pedagogicznym w Raciborzu. Jednak po pierwszym roku nauki trudna sytuacja materialna rodziny doprowadziła do zmiany szkoły. Ukończył Państwowe Gimnazjum Przemysłowe przy Zakładach Elektrod Węglowych i tam też rozpoczął pracę na stanowisku robotniczym. Jego celem życiowym zawsze była jednak dalsza edukacja. Po uzyskaniu średniego wykształcenia został zatrudniony w Miejskiej Stacji Sanitarno–Epidemiologicznej w Raciborzu na stanowisku instruktora oświaty zdrowotnej.

Łącząc pracę zawodową ze studiami wieczorowymi w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu rozpoczął także intensywną działalność naukową. Penetrując badawczo pogranicze pedagogiki i medycyny (społecznej i prewencyjnej) zainteresował się głównie stanem higieny dzieci i młodzieży oraz aktywnością edukacyjną fachowych pracowników służby zdrowia – pielęgniarek i lekarzy. Pierwsze wyniki rozważań naukowych, odnoszących się również do wychowania zdrowotnego, ukazały się w 1961 roku na łamach „Pielęgniarki i Położnej”. Następne artykuły Jego autorstwa systematyczne drukowano w „Oświacie Zdrowotnej”, „Biuletynie Służby Sanitarno – Epidemiologicznej woj. katowickiego”, „Szkole Medycznej”, a potem także w „Ruchu Pedagogicznym” i innych czasopismach pedagogicznych. W okresie tym Profesor był uczestnikiem i wykładowcą licznych kursów organizowanych przez Państwowy Zakład Higieny w Warszawie.

Prezentując bieg życia Profesora Mariana Kapicy nie sposób pominąć Jego zasług w kształceniu fachowych kadr służby zdrowia. Jeszcze jako pracownik Miejskiej Stacji Sanitarno–Epidemiologicznej, wraz z ówczesnym kierownikiem Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej, dr. Wacławem Broniewiczem, tworzył w Raciborzu podwaliny średniego szkolnictwa medycznego. W 1963 roku rozpoczęło działalność Liceum Medyczne Pielęgniarstwa dla pracujących asystentek pielęgniarskich, rok później - Liceum Medyczne z 5-letnim cyklem kształcenia absolwentów szkoły podstawowej. Profesor Marian Kapica został jego dyrektorem. Z początkiem lat siedemdziesiątych organizował także Liceum Medyczne w Kędzierzynie-Koźlu, będące filią raciborskiej szkoły. Zyskała ona wkrótce samodzielność.

Trzynastoletni okres kierowania szkołą medyczną zaowocował wykształceniem ponad 540 dyplomowanych pielęgniarek (i kilku pielęgniarzy) – fachowych pracowników służby zdrowia. Wiele z nich po dzień dzisiejszy pracuje w raciborskich placówkach opieki zdrowotnej.

Doświadczenia zdobyte w pracy wychowawczej w Związku Harcerstwa Polskiego i z młodzieżą w szkole średniej oraz praktyka w zakresie kierowania placówką oświatową okazały się niezwykle przydatne w kolejnych etapach drogi zawodowej.

W 1977 roku podjął pracę na stanowisku starszego wykładowcy pedagogiki w Wydziale Zamiejscowym w Raciborzu Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w Katowicach (obecnie AWF). Stało się to za sprawą ówczesnego dziekana, prof. dra hab. Joachima Raczka – późniejszego prorektora i rektora AWF oraz pierwszego rektora Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu.

Lata 1977-1983 to okres funkcjonowania w Raciborzu, jak się okazało – na okres czasowy – oddziałów dwóch śląskich Uczelni: Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w Katowicach oraz Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu. To również czas intensywnych prac grupy raciborzan, których celem było powołanie w naszym mieście wyższej uczelni. Członkiem zespołów inicjujących i następnie wnioskujących był również Marian Kapica. Te pierwsze w dziejach Raciborza zabiegi o samodzielną uczelnię okazały się jednak nieskuteczne.

Do tej idei ponownie powrócono w Raciborzu pod koniec lat 90-tych minionego wieku. Zespół ten, złożony ze specjalistów i znawców kształcenia akademickiego wraz z prof. Kapicą, wspierany intensywnie przez władze samorządowe miasta i powiatu raciborskiego, odniósł pełny sukces. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu rozpoczęła swą działalność w roku 2002.

Wróćmy jednak do biegu życia Profesora. Rok 1981 to związanie się na stałe z Wyższą Szkołą Pedagogiczną im. Powstańców Śląskich w Opolu. W tymże roku został zastępcą kierownika raciborskiego Oddziału WSP w Opolu. Praca ta stworzyła okazję do zawarcia koleżeńskiego partnerstwa (i przyjaźni) z ówczesnym przełożonym, dr. Augustynem Leśnikiem. Warto nadmienić, że współpraca ta zaowocowała między innymi powołaniem w Raciborzu Oddziału Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.

W opolskiej Uczelni Profesor kontynuował zarówno pracę dydaktyczną, jak i intensywną działalność naukowo-badawczą. Jej rezultatem były liczne publikacje oraz czynny udział w konferencjach krajowych i zagranicznych. Jest to również okres finalizowania doktoratu. 27 sierpnia 1987 roku Rada Wydziału Filologiczno-Historycznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu nadała mu stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Promotorem rozprawy doktorskiej zatytułowanej „Uwarunkowania i proces kształtowania postaw zawodowych młodzieży w szkole medycznej” był doc. dr Zygmunt Łomny, prodziekan Wydziału i późniejszy prorektor Uniwersytetu Opolskiego. W 1995 roku Marian Kapica uzyskał kolejny stopień naukowy - doktora habilitowanego (w zakresie pedagogiki). Przewód habilitacyjny odbył się na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Palackiego w Ołomuńcu na podstawie pracy habilitacyjnej pt. Pedagogika wobec problemów zdrowia. Z kolei w roku 2000 został powołany przez rektora Uniwersytetu Opolskiego - na podstawie uchwały Senatu - na stanowisko profesora nadzwyczajnego. Podstawą tej nominacji była między innymi opinia o dorobku naukowym autorstwa profesora zwyczajnego, doktora habilitowanego, doktora honoris causa Macieja Demela – wybitnego uczonego, pedagoga, lekarza, wychowawcy fizycznego, twórcy podstaw teorio-poznawczych pedagogiki zdrowia w Polsce.

Dorobek naukowy

Dorobek naukowy Profesora stanowi ponad sto pięćdziesiąt pozycji z zakresu pedagogiki i pedagogiki zdrowia, pedagogiki społecznej zamieszczonych w czasopismach krajowych oraz zagranicznych, w publikacjach zbiorowych, zeszytach naukowych, w książkach i materiałach pokonferencyjnych. Profesor brał także czynny i bierny udział w imponującej liczbie konferencji krajowych, międzynarodowych i zagranicznych. Na szczególną uwagę zasługują prace opublikowane w Czechach. Maciej Demel, opiniując dorobek prof. Kapicy, zaznaczył, że stał się on w tym kraju rzecznikiem polskiej myśli pedagogiki zdrowia, jej tradycji i współczesnego dorobku.

„Prace Mariana Kapicy - jak pisał dalej M. Demel w cytowanej opinii – odznaczają się dyscypliną dyskursu i języka, a przy tym zdradzają głębokie znawstwo merytoryczne. Jego dzieła, współtworząc określoną subdyscyplinę pedagogiczną, wzmacniają stan posiadania całej pedagogiki. Wielkim plusem tych prac jest ich osadzenie w rodzimej tradycji. Jest to zarazem ich walor etyczny, postrzegany na tle współczesnej maniery zaczynania wszystkiego od nowa lub bezkrytycznego czerpania z importu”.

Ukazując przebieg pracy prof. Mariana Kapicy i różne przejawy Jego aktywności nie można pominąć wkładu Profesora, jaki wniósł w kształcenie kadr naukowych. Prowadził bowiem zajęcia na studium doktoranckim w Uniwersytecie Opolskim i w Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Był promotorem pomyślnie zakończonych przewodów doktorskich i recenzentem rozpraw na stopień naukowy doktora. Dokonywał ocen dorobku kandydatów ubiegających się o tytuł naukowy profesora oraz stopień doktora habilitowanego. Przygotował recenzje wydawnicze. Oprócz tego opiniował wnioski o granty kierowane przez czeskie uniwersytety do Ministerstwa Szkolnictwa i Czeskiej Agencji Grantowej.

W zakresie aktywności naukowej Profesor brał również czynny udział w licznych pracach Zespołu Pedagogiki Zdrowia Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, kierowanego w swoim czasie przez Prof. Macieja Demela.

Profesor realizował się również jako dydaktyk. Prowadził wykłady i ćwiczenia między innymi z pedagogiki ogólnej, pedagogiki zdrowia, pedagogiki społecznej i opiekuńczo-wychowawczej, andragogiki, geragogiki, metod badań pedagogicznych. Od uzyskania stopnia naukowego doktora, a następne doktora habilitowanego prowadził seminaria licencjackie, magisterskie, a następnie doktorskie. Należy dodać, że wypromował ponad dwustu magistrów i ponad stu licencjatów.

Godzi się także przypomnieć, że prof. Kapica przyczynił się do uobecnienia w planach studiów w uniwersytetach, wyższych szkołach pedagogicznych oraz kolegiach nauczycielskich ramowego programu nauczania pedagogiki zdrowia. Został on zweryfikowany w uczelni opolskiej i w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Kielcach w ramach grantu Komitetu Badań Naukowych. Wybrane założenia wspomnianego programu funkcjonują w Uniwersytecie Opolskim do dziś. Z pracami nad koncepcją przygotowania przyszłych nauczycieli i pedagogów do edukacji zdrowotnej związane jest powołanie w Instytucie Nauk Pedagogicznych Pracowni Pedagogiki Zdrowia, którą Profesor kierował do 2004 roku.

Ogromną pasją Profesora był studencki ruch naukowy. Nieustannie organizował „swoje” studenckie koła naukowe pedagogiki zdrowia. Przez 12 lat był opiekunem Koła Naukowego w Instytucie Nauk Pedagogicznych w Uniwersytecie Opolskim. Prowadził również Koło w Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach, gdzie w latach 1996-2002 kierował Zakładem Wychowania Zdrowotnego, a przez rok także Katedrą Pedagogiki i Psychologii. Z Jego inicjatywy powołano w Instytucie Studiów Edukacyjnych naszej Uczelni Studenckie Koło Naukowe Pedagogów oraz Studenckie Koło Naukowe Pedagogiki Empirycznej.

Pracując na Uniwersytecie Opolskim z całych sił wspomagał oświatę rodzimego Raciborza. Wielokroć zapraszany przez nauczycieli na spotkania naukowe dzielił się doświadczeniem i wiedzą z dziedzin pedagogicznych szczególnie mu bliskich. Podkreślał często, że jego obowiązkiem jest służenie tej części Śląska, na której się urodził i gdzie przez całe swoje życie mieszka. Był częstokroć prelegentem w pielęgniarskim środowisku zawodowym i Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego.

Można też powiedzieć, że Marian Kapica był obserwatorem i aktywnym uczestnikiem zdarzeń w samym Raciborzu, jak i w obiektach dzisiejszej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej. Prowadził bowiem zajęcia z przedmiotów pedagogicznych w Studium Nauczycielskim Wychowania Przedszkolnego oraz w Kolegium Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego. Dla tej szkoły opracował koncepcję i podstawę programową przedmiotu „wychowanie zdrowotne”, co znalazło swoje odzwierciedlenie w jej nazwie. Raciborskie Kolegium z tak wyeksponowaną nową dziedziną wiedzy i praktyki edukacyjnej było wtedy jedyną tego rodzaju placówką w kraju.

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu

Od momentu powstania Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu Profesor Marian Kapica zaangażował wszystkie swoje siły w zadania organizacyjne i dydaktyczne, trwale przyczyniając się do rozwoju naszej Uczelni. Był organizatorem, a zarazem pierwszym dyrektorem Instytutu Studiów Edukacyjnych. Jako członek kierownictwa Uczelni, wraz z rektorem, profesorem Joachimem Raczkiem i prorektorem, profesorem Jerzym Pośpiechem, pracował nad kształtem i rozwojem Uczelni oraz nadaniem jej wyrazistego charakteru placówki dydaktycznej i naukowo - badawczej, usytuowanej na polsko-czeskim pograniczu geopolitycznym i socjokulturowym. W latach 2004 – 2007 pełnił funkcję prorektora do spraw dydaktyki i studentów.

Z powinności wywiązywał się zawsze z pełną odpowiedzialnością, mając na względzie dobro i rozwój Uczelni. Poświęcił Szkole, studentom oraz pracownikom nie tylko wiele godzin pracy, bardzo często kosztem osobistego życia, ale także dużo serca. Choć z natury raczej konformista niż twardy przeciwnik – nie bał się decyzji niepopularnych, jeśli mają służyć dobru oraz rozwojowi naszej Szkoły. W postawie uczonego, nauczyciela studentów i młodych pracowników nauki oraz społecznika realizował najwyższe wartości etyczne i jasno wytyczone cele służące innym.

Z żoną Gabrielą, repatriantką z Wileńszczyzny, tworzył zgodną rodzinę. Był ojcem Joanny oraz dziadkiem Barbary.

Senat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej nadał prof. Marianowi Kapicy tytuł „Zasłużony dla PWSZ”.

Istotę działalności Profesora w pełni ujmują słowa Lewisa Carrolla „Jeden z najgłębszych sekretów życia polega na tym, że tylko to wszystko, co robimy dla innych, jest tym, co naprawdę warto robić”.

Profesor Marian Teodor Kapica zmarł 14 sierpnia 2022 roku.