W krzyżackim Bruntalu

Bruntal nad Czarnym Potokiem, dziś małe miasteczko oddalone zaledwie 40 km od Opawy, zwane jest wrotami do Jeseników – najwyższych gór czeskich Moraw i Śląska z dostojnym Pradziadem (1492 m n.p.m.). To rejon dobrze znany Polakom, choćby z racji zimowych wypadów na narty do Cervenohorskiego Sedla czy Ramzova oraz wiosenno-letnich podróży do znajdujących się tu malowniczo położonych miejscowości uzdrowiskowych, m.in. Karlovej Studanki i Jesenika. Sam Bruntal pozostaje, niestety, nader często pomijamy przy planowaniu podróży do naszych południowych sąsiadów, bez wątpienia ze szkodą dla turystów.

Radosna dolina kopaczy

Liczący sobie około 20 tys. mieszkańców Bruntal to najstarsze miasto dawnej Korony Czech. Samo to już zobowiązuje, by skierować tu swoje kroki. W 1213 r., z łaski króla Przemysła Otokara I Przemyślidy, osada uzyskała prawo miejskie magdeburskie. Nazywała się wówczas Freudental, co można tłumaczyć jako Radosna dolina. Nazwa nie była przypadkowa. Tutejsze okolice, bogate w złoża złota, srebra, miedzi i ołowiu, zapewniały dostatek licznym kopaczom. Ten pierwszy okres w dziejach osady dokumentuje herb, w którym umieszczono odzianego w odświętny strój górnika z kilofem.

Był w średniowieczu Bruntal domeną Przemyślidów opawskich – książąt władających także księstwem raciborskim, a więc znacznym obszarem obecnego województwa śląskiego. Ostatnim, który dzierżył to miasto był Mikołaj, syn Jana II Żelaznego – pana na Raciborzu. Ów Mikołaj okrył się niechlubną sławą nieprzyjaciela Kościoła, a to za sprawą licznych wypraw wojennych na dobra biskupów krakowskich (zdołał nawet zająć Siewierz). Rozrzutny tryb życia i skłonności do zatargów zbrojnych wpędziły jednak władcę w poważne kłopoty finansowe. Chcąc ratować swoją sakwę, w 1447 r. zastawił południową część księstwa karniowskiego ze stolicą w Bruntalu Hynkowi z Vrbna, przedstawicielowi starej śląskiej szlachty z Wierzbna z koło Świdnicy, której przedstawiciele notowani są w źródłach już w XIII w. (Henryk z Wierzbna sięgnął nawet po godność biskupa wrocławskiego).

Wolne państwo stanowe

Za czasów króla Macieja Korwina stał się Bruntal centrum wolnego państwa stanowego (co ciekawe sięgało aż do gminy Pietrowice Wielkie w obecnym powiecie raciborskim) we władaniu szlachciców z Vrbna. Przynoszące nadal spore dochody pokłady cennych metali i rozwijające się miasto skłoniły ich, by osiąść tu na stałe.

W 1506 r. wzmiankowany jest bruntalski zamek, wybudowany zapewne w stylu późnogotyckim na początku 15. stulecia. Budowla istnieje do dziś i zadziwia swym kształtem. Wygląda bowiem jak kawałek tortu. Dwa proste skrzydła rozchodzą się pod kątem około 100 st. a od południa nakrywa je trzecie fasadowe w kształcie półokręgu. W nim znajduje się brama wjazdowa. Taki kształt zamku jest efektem wkomponowania budowli w system starszych fortyfikacji miejskich. Budowla była wielokrotnie przebudowana i długo zachowywała obronny charakter. Dostępu do niej broniła niegdyś fosa, nad którą zawieszono zwodzony most. Dziś prezentuje ryt renesansowo-barokowy. Wewnętrzny dziedziniec wypełniają arkadowe krużganki i wieża. Podczas zwiedzania podziwiać można bogato wyposażone wnętrzna. Wokół zamku rozciąga się park z okazami starodrzewia.

Siedziba wielkich mistrzów

Byliby pewnie panowie z Vrbna dłużej władali nad Bruntalem, gdyby nie ich zaangażowanie w luterską wiarę. W 1620 r. katolicka koalicja Habsburgów pokonała pod Białą Górą czeskich protestantów, a rok później cesarz Ferdynand II skonfiskował dobra bruntalskie i za 200 tys. guldenów sprzedał je Krzyżakom (formalnie weszły do osobistego majątku wielkiego mistrza). Tym zrazu w burzliwym okresie wojny trzydziestoletniej przyszło się zmagać z protestanckimi wojskami duńskimi i szwedzkimi, przez co ucierpiało i miasto i zamek. Dopiero z końcem 1652 r. namiestnik krzyżacki Augustyn von Lichtenstein rozpoczął odbudowę warownej budowli.

Zakonnicy wielokrotnie modernizowali bruntalski zamek, jednak dopiero z końcem XVIII w. postanowili nadać mu reprezentacyjny charaktery w rycie barokowym, wznosząc wieżę, likwidując most zwodzony i fosę, upiększając fasadę i główne wejście, nade wszystko zaś pieczołowicie modernizując wnętrze, które otrzymało bogaty wystrój. W skrzydle południowym wzniesiono dwukondygnacyjną kaplicę.

W 1806 r. okazały zamek stał się drugą po Wiedniu siedzibą zwierzchników zakonu. Na przełomie XIX i XX w. często przebywał tu m.in. wielki mistrz Eugeniusz Ferdynand Habsburg (okres sprawowania urzędu 1894-1923), wielki łowczy, na którego polecenie w zamku powstała zbrojownia, a pomieszczenia ozdobiono szeregiem trofeów myśliwskich.

Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie dzierżył dobra bruntalskie (tworzyły je także zamki Sovinec, Bouzov i miasteczko Karlova Studanka) do 1938 r., kiedy to – po zajęciu Czechosłowacji - zostały skonfiskowane przez Niemców. Zakonnicy pozostali jednak w Bruntalu aż do końca II wojny światowej. Ostatniego prowincjała zamordowala czeska bezpieka, wyrzucając go z pędzącego pociągu.

Zwiedzając dziś Bruntal co rusz można napotkać na krzyżackie pamiątki, m.in. epitafium nagrobne wielkiego mistrza Johanna Caspara von Ampringena (1664-1684) w kościele farnym oraz okazały grobowiec na starym cmentarzu kryjący szczątki dwóch innych wielkich mistrzów: Norberta Kleina (1923-1933) i Paula Heidera (1933-1936). Od rzeczy będzie też wspomnieć, że zakon rycerski znów jest tu obecny, a to za sprawą reaktywowania swojej działalności w Czechach z początkiem lat 90. minionego stulecia. Przy kościele farnym WNMP ujrzymy niebieski budynek proboszczówki. Wikarym, a jednocześnie prowincjałem czeskiej prowincji zakonu jest tu Polak, ojciec Dariusz Cecerski OT.

Grzegorz Wawoczny

Jak dojechać:

Proponujemy dwie trasy. Obie wiodą przez Racibórz. Stąd kierujemy się na przejście graniczne Pietraszyn-Sudzice, Opawę i stamtąd na Bruntal lub też na Głubczyce, skąd dojedziemy do przejścia granicznego w Pietrowicach. Sąsiaduje ono z Karniowem (Krnov), z którego jest już tylko 20 km do celu naszej podróży. Z racji częstych w Czechach kontroli drogowych radzimy jechać dłużej przez Polskę a więc na przejście w Pietrowicach. Pamiętajmy, by stosować się do ograniczeń prędkości (w terenie zabudowanym 50 km/h). Co rusz można spotkać policję lub straż miejską z radarami, nieraz ukrytymi w cywilnych wozach. W Czechach przez cały rok jeździmy na światłach mijania. W bagażniku musimy mieć kamizelkę odblaskową.

Gdzie parkować:

W Bruntalu nie ma strefy płatnego parkowania i stąd najlepiej kierować się bezpośrednio na zamek. Najlepsze miejsca parkingowe są wzdłuż chodników przy kościele farnym, ale pamiętajmy, by nie stawać na kopertach dla inwalidów, bo można nawet stracić dowód rejestracyjny. Stąd będziemy mieli kilka kroków na zamek i ryneczek, gdzie znajdują się małe knajpki serwujące tradycyjne czeskie dania i piwo (nie wolno ryzykować w Czechach jazdy nawet po piwie niskoalkoholowym, grożą drakońskie kary).

Co zobaczyć:

Zamek (www.bruntal-zamek.cz); czas zwiedzania około godziny, wejściówka dla osoby dorosłej 70 koron, ulgowa 40, rodzinna (2 osoby dorosłe i 2 dzieci) 180. Kościół farny WNMP z XIII w. przy rynku. Aleja lipowa i barokowy pątniczy kościół Panny Marii Pomocnej na Uhlířském vrchu (wzgórze znajduje się na skraju miasta, świetne miejsce widokowe, z którego można obserwować góry Jeseników i panoramę Bruntala). Cmentarz miejski z grobowcem wielkich mistrzów krzyżackich i kaplica grobowa św. Michała.