Rudzki park krajobrazowy

Redakcja Ziemi Raciborskiej ma natomiast zamiar najpierw zapoznać   Czytelnika z niektórymi ważnymi wartościami przyrodniczymi tego Parku, które znajdują się w granicach miasta Raciborza. Najważniejsze z nich to Las Obora i  „raciborska” część rezerwatu przyrody „Łężczok”. W tym numerze piszemy obszernie o Lesie Obora.   
ROŚLINNOŚĆ LASU KOMUNALNEGO OBORA W RACIBORZU
Obora leży w odległości zaledwie ok. 2 km od Rynku i centrum Raciborza. Las ten wchodzi w całości do Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, będąc jedną z jego „perełek" przyrodniczych. Ten około 150 hektarowy kompleks leśny jest usytuowany na zachodniej krawędzi Płaskowyżu Rybnickiego i rozciąga się od doliny Odry tj. od 184.8 m n.p.m. do wysokości 248,1 m n.p.m. na najwyższym wzgórzu tego kompleksu. Ukształtowanie terenu ma charakter pagórkowaty. Między pagórkami  występują podmokłe obniżenia terenu. W lesie tym mają swój początek trzy cieki wodne stanowiące dopływy rzeczki Łęgoń i czwarty płynący na krótkim odcinku granicy lasu z polami uprawnymi Markowic. Najbliżej położone od Lasu Obora  inne kompleksy leśne to: leżący w odległości ok. 0,5 km na południe las  Młyńska Góra, położony w odległości ok. 0,8 km na wschód (poza granicami Raciborza) większy kompleks leśny „Żytna" (311 ha) oraz w odległości ok. 2 km w kierunku północnym rozciągają lasy rezerwatu przyrody "Łężczok"  (ok.196  ha). W odległości ok. 2,2 km w kierunku południowo-wschodnim znajduje  się  inny duży las Miejski  (Magistracki).
Gleby w Lesie Obora są pochodzenia dyluwialnego. Utwory przyniesione  przez lodowce leżą na podłożu nieprzepuszczalnym, wytworzonym z iłów i glin  zwałowych zalegających na różnych głębokościach. Jest to przyczyną występowania w tym lesie zabagnionych niecek. W „Oborze" występują gleby  stosunkowo zamożne przeważnie typu brunatnego, wytworzone z glin lekkich słabo spiaszczonych i piasków gliniastych lekkich. Gleby skrytobielicowe występują tylko w oddziałach leśnych 5 i 8. Nierzadko spotyka się żwir i drobne kamienie. W zagłębieniach terenu występują gleby typu bagiennego: torfowo-murszowe, porośnięte głównie olchą.
W Oborze występuje klimat typu klimatu podgórskich nizin o zwiększonej    ilości opadów, które wg danych stacji meteorologicznej w Raciborzu wynoszą średnio 673 mm rocznie. Średnia roczna temperatura wynosi 8 st. C. Przeważają  wiatry wiejące z kierunków zachodnich: południowo-zachodnie, północno-zachodnie i zachodnie. Warunki klimatyczno-glebowe Obory można określić  jako dobre dla drzewostanów mieszanych z udziałem dębu, buka, sosny, jodły, jaworu i innych domieszkowych rodzajów drzew.
Do 1931 r. Las Obora należał do dóbr księcia raciborskiego, który  przekazał go - drogą darowizny - miastu Racibórz w celu udostępnienia  mieszkańcom na potrzeby spacerowo-wypoczynkowe. Nazwa „Obora" nie została wyjaśniona, prawdopodobnie w ten sposób w języku starosłowiańskim (staroczeskim?) nazywano niewielkie, izolowane użytkami rolnymi, kompleksy  leśne. Jeśli przypuszczenie powyższe jest prawdziwe, to tereny Obory zawsze były zalesione, a mieszkańcy żyznej doliny Odry pozyskiwali tutaj drewno,  polowali i chowali swoich zmarłych. Świadczy o tym kurhanowe cmentarzysko  ciałopalne. W latach 1961-1972 archeolodzy z Instytutu Historii Kultury Materialnej w Krakowie przy współudziale Muzeum w Raciborzu przeprowadzili w lesie Obora badania wykopaliskowe. Doprowadziły one do odkrycia kilkunastu kurhanów przykrywających pochówki ciałopalne datowane na okres od VI do IX w. naszej ery (wczesne średniowiecze).
Głównym gatunkiem lasotwórczym w Oborze jest sosna pospolita, która  zajmuje 79 ha powierzchni tj. ponad połowę powierzchni leśnej Obory. Jest jej   nieco za dużo, jednak występuje najczęściej w zmieszaniu, a nie w litych drzewostanach. Przeważnie występuje z dębem, świerkiem i modrzewiem, a  rzadziej z brzozą, lipą i olchą. Kolejnym gatunkiem jest świerk pospolity, którego ilość w ostatnich latach mocno się zmniejsza wskutek masowego wysychania. Zresztą był on w ostatnim wieku zbyt często sadzony i to w dodatku bez  zmieszania z innymi gatunkami drzew. Dąb szypułkowy zajmuje trzecie  miejsce  pod względem „zapasu" drewna (13,31%). Gatunek ten tworzy głównie drzewostany z udziałem graba, sosny, modrzewia i świerka. Kolejnymi gatunkami są: brzoza brodawkowata i modrzew europejski. Poza tym występuje w zmieszaniu z sosną, świerkiem i dębem. Lipa drobnolistna występuje najczęściej   w zmieszaniu z dębem i nadaje drzewostanom charakteru „parkowego". Grab  pospolity występuje licznie w drzewostanach mieszanych w II piętrze. Spełnia on ważną rolę przyrodniczo-hodowlaną, zwłaszcza w drzewostanach dwupiętrowych. Z innych gatunków występują nielicznie buk, jawor, klon pospolity, jodła, daglezja, jednak stale zwiększa się ich udział, zwłaszcza w drzewostanach młodszych.
Jak już wyjaśniano, Las Obora, podobnie jak całe miasto Racibórz, leży w niewielkim oddaleniu od Bramy Morawskiej. Takie usytuowanie miało (i wciąż jeszcze ma) duży wpływ na bogactwo gatunkowe roślin występujących w tym lesie i w jego najbliższym sąsiedztwie. Znany jest bowiem z literatury botanicznej  fakt wędrówki wielu gatunków roślin z południa na północ - tym obniżeniem terenu leżącym pomiędzy dwoma masywami górskimi tj. pomiędzy Sudetami i  Karpatami - po ustąpieniu lądolodu. Zagadnienie to omówione zostanie w dalszej części niniejszego opracowania. Na stosunki ilościowe i gatunkowe roślin występujących w Lesie Obora ma też niebagatelny wpływ opisane już wcześniej duże urozmaicenie gleb i stosunków wodnych, a także bardzo łagodny klimat i żyzność siedlisk. W Lesie Obora dominuje bogate siedlisko lasu mieszanego, prawie 127 ha (88% powierzchni). Bardzo żyznego lasu świeżego jest ponad 14 ha (10%  powierzchni), a olsów jesionowych jest blisko 3 ha (2% powierzchni).
Bogata forma ukształtowania terenu Lasu Obora, sąsiednich obniżeń terenu i wzgórz z okolic Brzezia, pozwoliła zaliczyć tę część Płaskowyżu Rybnickiego  do 3 klasy obszarów o wartościach dużych w Parku  Krajobrazowym „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” (Waga J.M. 1992)
Las Obora, który przez szereg stuleci należał do dóbr książęcych, nie był w zbyt dużym stopniu narażony na intensywną penetrację i eksploatację przez okoliczną  ludność, gdyż był chroniony. Nie był też nigdy całkowicie wylesiony, stąd   zachowało się w nim wiele rzadkich i ciekawych roślin aż do 1931 r., to jest do roku przekazania Lasu Obora miastu Racibórz i jego mieszkańcom, w celu użytkowania go dla potrzeb rekreacyjno-wypoczynkowych. Wcześnie jednak   Las Obora był obiektem zainteresowań botaników. Swoje obserwacje prowadzili w nim Fieck F.(1881), Schube T. (1903, 1904 i 1906), Pax F. (1915). Po II wojnie światowej prace naukowe, w których pisano o florze Obory publikowała Kuczyńska I. (1973, 1974). Duże ubytki ilościowe rzadkich gatunków roślin, w tym i prawnie chronionych(!) spowodowała w latach 60. naszego stulecia  „pazerność" studentów kierunków biologicznych Studium Nauczycielskiego w  Raciborzu, którzy koniecznie pragnęli posiadać w zielniku rośliny rzadkie, a ich nauczyciele zjawisko to tolerowali. Do dzisiaj jednakże Las Obora zachwyca przybysza obznajomionego nieco z botaniką swym nieprzeciętnym bogactwem    florystycznym. Bogactwo to może dotrwać i końca XXI w., pod warunkiem, że nie będzie się informować szerzej o skarbach botanicznych tego kompleksu. Niewskazane jest też tutaj wytyczanie tzw. ścieżek botanicznych, czy przyrodniczych, bowiem groźni dla rzadkości florystyczych są nie tylko botanicy-kleptomani, ale i posiadacze ogródków przydomowych oraz działek pracowniczych, a także handlarze.
Liczne ścieżki spacerowe i dróżki zachęcają do dłuższych spacerów po Oborze. Zarówno dla dzieci jak i dla dorosłych wielką atrakcją jest zlokalizowane tam na dużej polanie Mini-ZOO. W letnie wieczory, niedaleko kurhanów można usłyszeć też dziwne pohukiwanie-wołanie puszczyka, który w dziupli jednego z wiekowych dębów ma swoje gniazdo.
Analiza geograficzna flory Obory
Flora obory, choć składa się przeważnie z roślin pospolitych na obszarze całego niżu, zwiera jednak szereg gatunków rzadkich w Polsce lub interesujących ze względów fitogeograficznych. Bardziej zwarty dawniej kompleks leśny towarzyszący niegdyś obu brzegom Odry, a sięgający na południu po pogórze Sudetów Wschodnich i po Beskid Śląski, dziś porozrywany na niewielkie części, ale jeszcze dobrze zaznaczający się w terenie, sprzyjał rozprzestrzenianiu się gatunków o charakterze górskim, zwłaszcza reglowym (regl.) i podgórskim. Między innymi w Oborze rosną lub jeszcze niedawno rosły:
Acer pseudoplatanus (regl.),                  Daphne mezereum,
Klon jawor                                              Wawrzynek wilczełyko
Alnus incana (regl.),                                Dryopteris austriaca (og. gór.),
Olsza szara                                               Narecznica szerokolistna
Allium ursinum,                                       Fagus silvatica (regl.),
Czosnek niedźwiedzi                                Buk zwyczajny
Chamamerion palustre,                            Galium vernum,
Wierzbówka kiprzyca                               Przytulia wiosenna
Corydalis solida,                                      Galium rotundifolium (regl.),
Kokorycz pełna                                         Przytulia okrągłolistna
Crepis paludosa,                                       Haquetia epipactis,
Pępawa błotna                                           Cieszynianka wiosenna
Eqisetum maximum                                   Orchis mascula,
Skrzyp olbrzymi                                         Storczyk męski
Euphorbia dulcis,                                     Phegopteris polypodioides,
Wilczomlecz słodki                                  Zachyłka oszczepowata
Lathrea squamaria,                                  Phrenantes purpurea (regl.)
Łuskiewnik różowy                                  Przenęt purpurowy
Veratum lobelianum (subatl.)                   Rubus hirtus (regl.)
Ciemiężyca zielona                                   Jeżyna gruczołkowata
Isopyrum thalictroides,                             Primula elatior,
Zdrojówka rutewkowata                           Pierwiosnka wyniosła
Lilium martagon,                                      Senecio Fuchsii (regl.),
Lilia złotogłów                                          Starzec Fuchsa
Melampyrum sylvaticum,                          Stellaria nemorum,
Pszeniec leśny                                           Gwiazdnica gajowa
Melandryum rubrum,                                Symphytum tuberosum,
Bniec czerwony                                         Żywokost bulwiasty
Petasites albus (regl.),                              Valeriana sambucifolia (og. gór.),
Lepiężnik biały                                          Kozłek bzowy
Phegopteris dryopteris,                            Viola mirabilis
Zachyłka trójkątna                                     Fiołek przedziwny.
Występowanie wymienionych gatunków jest przeważnie ograniczone do południowej części niżu śląskiego, zwłaszcza do obszarów przylegających do doliny Odry i jej górskich lewobrzeżnych dopływów. Niegdyś ilość tych gatunków prawdopodobnie była większa, bowiem w pobliskim lesie Widok występują ponadto:
Arum alpinum,                                          Luzula nemorosa, 
Obrazki alpejskie                                      Kosmatka gajowa
Melica uniflora
Perłówka jednokwiatowa.
Brzegi Odry wykorzystały w swej wędrówce również gatunki przybyłe do nas przez Bramę Morawską z bardziej południowych i południowo-wschodnich części Europy, a mianowicie:
Acer campestre,                                        Leersia oryzoides,
Klon polny                                                Zamokrzyca ryżowa
Galanthus nivalis,                                      Scilla bifolia,
Śnieżyczka przebiśnieg                              Cebulica dwulistna
Haquetia epipactis,                                    Spirea salicifolia,
Cieszynianka wiosenna                              Tawuła bawolina
Ligustrum vulgare,                                    Orobanche ramosa
Ligustr pospolity                                        Zaraza gałęzista.
Tą samą drogą przybyły z południa gatunki łąkowe: Allium oleraceum czosnek zielonawy i Colchicum autumnale zimowit jesienny. Wschodni element geograficzny reprezentowany jest w Oborze zaledwie przez kilka gatunków leśnych; Acer campestre klon polny, Lathyrus vernus groszek wiosenny, Galium Schultesii przytulia Schulteza,  Ranunculus casubicus jaskier kaszubski, Spirea salicifolia tawuła bawolina, Ulmus effusa wiąz brzost (szypułkowy) i Viola mirabilis fiołek przedziwny.
Do gatunków pochodzenia północnego zaliczyć tu można poza sosną i świerkiem: Impatiens noli-tangere niecierpek pospolity, Calla palustris czermień błotna, Melampyrum silvaticum pszeniec leśny, Polygonum bistorta rdest wężownik i Sanguisorba officinalis krwiściąg lekarski. W końcu należy wspomnieć o roślinach rosnących w Oborze, a podlegających ustawowej ochronie. Należą do nich:
Asarum europaeum,                            Equisetum maximum,
Kopytnik pospolity                               Skrzyp olbrzymi
Daphne mezereum,                              Hedera helix,
Wawrzynek wilczełyko                          Bluszcz pospolity
Galanthus nivalis,                                Lilum martagon,
Śnieżyczka przebiśnieg                        Lilia złotogłów
Primula elatior,                                    Frangula alnus,
Pierwiosnek wyniosły                          Kruszyna pospolita
Veratum lobelianum,                          Viburnum opulus,
Ciemiężyca zielona                              Kalina koralowa
Centaurium umbellatum,                   Chimaphila umbellata          
Centuria pospolita                               Pomocnik baldaszkowy
Epipactis palustris                              Orchis mascula
Kruszczyk błotny                                Storczyk męski. 
Las komunalny Obora A. Urbisz (1996) proponuje objąć ochroną rezerwatową ze względu na występującą tu nieprzeciętnie bogatą florę z roślinami unikatowymi w skali całego Śląska oraz ze względu na silną penetrację terenu przez ludzi przybywających tu w celach rekreacyjnych. A. Urbisz zaleca też uchronić przed zniszczeniem najcenniejsze fragmenty tego lasu poprzez umiejętne wytyczenie ścieżek spacerowych.
        Dr Jan Duda
Literatura
1. Duda J. 1997. Wybrane walory przyrodnicze Raciborza. Maszynopis z szkolenia liderów edukacji ekologicznej.
2. Krawiecowa A., Kuczyńska I. 1964. Roślinność rezerwatu Łężczak. Acta Universitatis Wratislaviensis no 24, Prace botaniczne IV. PWN Wrocław.
3. Kuczyńska I. 1973. Stosunki geobotaniczne Opolszczyzny. Zbiorowiska leśne. Acta Universitatis Wratislaviensis no 15, Prace botaniczne IV. PWN Wrocław.
4. Urbisz A. 1996. Flora naczyniowa Płaskowyżu Rybnickiego na tle  antropogenicznych przemian tego obszaru. Scripta Rudensisia. CKKRW Rudy Wielkie.
5. Żurek I. 1964. Zbiorowiska roślinne kompleksu leśnego „Obora” w Raciborzu.  Maszynopis pracy magisterskiej. Uniwersytet Wrocławski.