130 lat temu w Raciborzu powstała firma Hegenscheidt

Rodzina Hegenscheidt pochodzi z Alteny w kraju związkowym Nadrenia Północna-Westfalia. To stamtąd, w 1852 roku, przybył na Górny Śląsk Carl August Wilhelm Hegenscheidt (1823-1891), inwestując odziedziczone po ojcu sześć tysięcy talarów w walcownię drutu niedaleko Gliwic, z której dochód pozwolił mu rozwijać działalność, w tym zakupić w 1865 roku nieczynną Hutę Baildon, wówczas własność dwóch mieszczan Domsa i Wenzla. Założona w 1823 roku huta znów zaczęła produkcję, a jej wyroby sygnowane były znakiem BHH (Baildon Hütte Hegenscheidt).

Syn Carla Augusta Wilhelma (na zdj.), Wilhelm Hegenscheidt (1861-1895), pierwsze doświadczenia zdobył w firmie ojca, a po ślubie z córką przemysłowca Emila Holzsa, kupił w 1888 roku w Raciborzu fabrykę okuć budowlanych oraz kształtek żelaznych do produkcji obuwia. Rok później spółka Hegenscheidta juniora zbudowała wzdłuż torów kolejowych, obok zakładów Ganza, fabrykę okuć budowlanych oraz w zamyśle obrabiarek. I to właśnie nowoczesne obrabiarki kolejowe do zestawów kołowych przyniosły firmie ogromny sukces rynkowy i duże zamówienia od towarzystw kolejowych. W tym roku mija 130 lat od tamtych wydarzeń.

W 1907 roku firma Wihelm Hegenscheidt GmbH kupiła od rodziny Schoenawa dwa zakłady hutnicze, w tym hutę Nadzieja w Kuźni Raciborskiej, w której również rozpoczęto produkcję obrabiarek. W 1920 roku spółka zatrudniała 750 pracowników, a cztery lata później, mimo rozpoczynającego się kryzysu ekonomicznego, blisko 1400. Rocznie z fabryk w Raciborzu i Kuźni Raciborskiej wyjeżdżało około sto obrabiarek. Trafiały na rynki europejskie, w tym do ZSRR, a także do Chin.

W 1930 roku firmę Hegenscheidt kupił Adolf Schondorff. Zakład rozbudowano podczas II wojny światowej, zmieniając nazwę na Schondorff Hegenscheidt-Werke GmbH. Firma, posiadająca zakłady w Raciborzu i Kuźni Raciborskiej, produkowała na potrzeby przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy. Była objęta ścisłym nadzorem, a jej bilanse i wpisy w rejestrach akcyjnych i handlowych utajniono. Wiadomo jednak, że w okresie VII-IX 1943 dostawa obrabiarek dla przemysłu kolejowego miała wartość 192 148 RM. Z końcem 1943 roku, z chwilą rozpoczęcia alianckich nalotów na Górny Śląsk, fabryki objęto ochroną specjalnego sztabu Luftwaffe w Gliwicach.

Raciborskie zakłady Hegenscheidta od sierpnia 1940 roku, na mocy zarządzenia Oberkommando der Wehrmacht (OKW) feldmarszałka Wilhelma Keitla, weszły do U-Boots-Programm, produkując części do silników okrętowych typu Diesel F 46. Fabryka i odlewnia w Kuźni Raciborskiej powiązane były natomiast z produkcją dla Luftwaffe Hermanna Göringa. Dostarczały podzespoły do silników samolotowych.

W grudniu 1943 roku zakłady w Raciborzu oraz Kuźni Raciborskiej wizytował gen. Walter von Unruh, specjalny pełnomocnik Adolfa Hitlera ds. kontroli racjonalizacji zatrudnienia w instancjach partyjnych i państwowych. W programie tej wizyty znalazły się Schondorff-Hegenscheidt Werke Ratibor oraz Wilhelm Hegenscheidt KG Achsen- und Schraubenfabrik und Eisengießerei Ratiborhammer. Próby przestawienia zakładów w Kuźni do produkcji na potrzeby Luftwaffe miały - jak raportowano - doprowadzić do kryzysu w zakresie materiału produkcyjnego i siły roboczej, ale z końcem 1943 roku udało się osiągnąć zakładane normy.

W sierpniu 1944 roku na Górnym Śląsku rozpoczęto przygotowania do ewakuacji dokumentacji oraz sprzętu. Interesujące są tu wspomnienia Bernarda Schondorffa*, głównego inżyniera zakładów w Kuźni Raciborskiej. Wspomina, iż dokumentacja przedsiębiorstwa już w 1944 r. została wysłana do Środy Śląskiej (Neumarkt), a następnie przewieziona i zarchiwizowana w Turyngii. Na polecenie Ministerstwa Transportu III Rzeszy, Schondorff oraz Franz Honisch, 19 marca 1945 r. wrócili jednak do Raciborza i załadowali na stacji 36 wagonów maszyn i urządzeń, w tym 16 zestawów kół tokarskich. Skład dotarł do Chomutov (Komotau) w Czechach, blisko Usti nad Łabą, gdzie został zatrzymany przez Rosjan i rozładowany. Urządzenia przewieziono do ZSRR. Bernarda Schondorffa zaproszono do Weimaru do gen. Koleszniczenki, najprawdopodobniej, by skłonić go do współpracy przy uruchomieniu - na bazie maszyn z Raciborza - fabryki pod Moskwą. Niemiecki inżynier uciekł do amerykańskiej strefy okupacyjnej.

Firma Hegenscheidt znalazła nową siedzibę w Erkelenz, w Nadrenii Północnej-Westfalii. Z relacji Schondorffa wynika, że w Kuźni Raciborskiej pozostało około 150 obrabiarek, dźwigi, precyzyjny sprzęt mechaniczny, oprzyrządowanie do budowy kół tokarskich, nowoczesny instytut planistyczny, dwa całkowicie urządzone kompleksy socjalno-kuchenne dla stu osób. Większość urządzeń wywieziono do ZSRR, a na bazie fabryki po wojnie powstał Rafamet. Raciborski zakład przejęła wytwórnia aparatury cukrowniczej.

*Cyt. za: E. Koczwara, E. Kuźnik - demontaż urządzeń przemysłowych przez sowieckie władze okupacyjne na ziemi raciborskiej, [w:] Ziemia raciborska - postacie, zjawiska historyczne, gospodarka, pod red. N. Miki, Kraków 2014

Dawny biurowiec firmy Hegenscheidt w Raciborzu przy ul. Piaskowej oraz wjazd na teren fabryki - tutaj, a także powojenne zdjęcia Wytwórni Aparatury Cukrowniczej - tutaj