Odra odsłania dno. Jakie skarby kryje rzeka? Czy znajdzie się tajemne przejście z zamku do klasztoru dominikanek?

Na razie na wysokości parku Zamkowego znalazł się dziecięcy rowerek, ale ten rejon z pewnością kryje cenne pamiątki przeszłości. W Wiśle, przy niskim stanie na wysokości Warszawy, znajdywano stare łodzie, macewy, detale architektoniczne z polskich pałaców spławiane nad Bałtyk przez Szwedów podczas potopu a nawet wagon wykorzystany przez Niemców w trakcie likwidacji getta.

W Raciborzu, w czasie budowy przystani przy zamku, znalazła się m.in. srebrna pokrywka kufla na piwo. Rzeka, tak jak dziś, służyła rekreacji. Plac przed zamkiem zajmował wielki ogródek piwny. Na zachowanym do dziś murowanym podeście grały orkiestry raciborskich pułków ułanów i huzarów. Po Odrze pływały kajaki i łodzie wioślarskie, a nawet parowe statki wycieczkowe. Przed oddaniem do użytku kanału Ulgi (1942) rzeka rozlewała się znacznie szerzej niż obecnie.

Sporo pamiątek pozostało po 1945 r. Uciekający z Raciborza Niemcy wysadzili mosty Zamkowy oraz kolejowy. Elementy obydwu, w tym części metalowe, nadal spoczywają w rzece i są teraz dobrze widoczne. Zachowały się też pozostałości po tymczasowym moście drewnianym w rejonie dawnego ZEW-u. Teren penetrują i dokumentują odkrycia członkowie raciborskiego Stowarzyszenia Odra 1945 r. [w galerii udostępnione zdjęcia]. W stanie destruktu znajdywano w Odrze żołnierskie hełmy. W zeszłym roku na wysokości Grzegorzowic-Ciechowic ujawniono pociski. Nie było to pierwsze takie znalezisko. W tym rejonie od lutego do marca 1945 roku trwały ciężkie walki.

Trzeba pamiętać, że rzeka w ostatnich latach często wylewała. Zabiera i nanosi różne rzeczy. Zmieniał się kształt koryta. O starsze zabytki może być trudno, choć nie należy ich szukać w rejonie mostu Zamkowego, ale na wysokości placu po dawnej gorzelni, na wprost ulicy Środkowej (prostopadła do Batorego). Tu znajdował się dawniej most wiodący z Ostroga i Bosacza do Raciborza. Tędy prowadziła nitka drewnianego wodociągu doprowadzającego wodę ze źródła w Oborze do miasta. W tym rejonie, do 1810 roku, funkcjonował klasztor bożogrobców (ich kościół pw. świętych Piotra i Pawła rozebrano w 1823 roku, w kolejnych latach pozostałe budowle) a także osada rybacka (pamiątką po niej jest ulica Rybna, obok Kilińskiego najkrótsza w Raciborzu).

Pozostałości mostu Bernerta (Bernert-Brücke) można się spodziewać na wysokości Odry przy Piaskowej. W miejsce, gdzie stoi teraz stacja benzynowa przy ul. 1 Maja po 1945 roku zwożono cegły i gruz z rozbiórki raciborskich kamienic. 

Wyobraźnię rozpala z pewnością sprawa tajemnego przejścia pod Odrą. Jego istnienie potwierdza słynna mapa Roberta Schneidera, odkryta pod koniec lat 80. XX wieku w sygnaturce na dachu kaplicy zamkowej pw. św. Tomasza Becketa. Na datowany na 1843 rok podkład kartograficzny naniesiono odręcznie obiekty powstałe w Raciborzu po tej dacie do 1858 roku, czyli do wielkiego pożaru zamku, po którym rozpoczęła się jego przebudowa, zakończona już w 1859 roku. Zniesiono wtedy część dawnego domu książęcego (skrzydła północne i zachodnie), a na ich miejscu postawiono słodownię i warzelnię browaru. Autor zapisek, wspomniany Robert Schneider, umieścił na planie m.in. dworzec oraz linię łączącą dawną siedzibę Piastów z klasztorem św. Ducha na lewym brzegu Odry. Linię podpisano jako tajemne przejście z zamku do klasztoru sióstr dominikanek (dziś Muzeum). Podczas niedawnej odbudowy zamku, w przyziemiu baszty w południowo-wschodnim skrzydle założenia, natrafiono na zamurowane przejście prowadzące w stronę Odry.

Mapa Schneidera, znajdująca się dziś w zbiorach Muzeum, a eksponowana w formie kopii na zamku, dla wielu jest dowodem nie tylko na to, iż przejście rzeczywiście istniało, ale również na to, że budowniczy z lat 1858-1859 musieli do niego wejść. Niestety, nie są znane inne dokumentacyjne ślady podziemnego traktu, choć wiedza średniowiecznych budowniczych z pewnością pozwalała na realizację takich inwestycji. Już w XIII wieku w Złotym Stoku (niem. Reichenstein na Dolnym Śląsku), szukając cennego kruszcu, w trudnym górskich terenie, w skale drążono sztolnie.

W tym czasie Racibórz dopiero powstawał. Na prawym brzegu znajdował się warowny gród przebudowany później na gotycki zamek, na lewym lokacyjne miasto założone przed 1217 r. przez obeznanych ze sztuką hydrologiczną osadników z dolnych Niderlandów. W tymże mieście, przy bramie zwanej wielką, powstał klasztor dominikańskim. W klauzurze oddawały się modlitwie książęce córy oraz inne wysoko urodzone panny. To dla nich miano zbudować przejście, by w chwili zagrożenia bezpiecznie przejść na zamek. Siedziba raciborskich Piastów nie została w średniowieczu zdobyta, a ewakuowano do niej nawet zasoby wawelskiego skarbca.

(waw)

Na zdjęciach pozostałości po raciborskich mostach (fot. Stowarzyszenie Odra 1945), stare mapy pokazujące koryto Odry i most zamkowy w dawnych czasach, archiwalne pocztówki i zdjęcia starej Odry w Raciborzu (zbiory Muzeum w Raciborzu, A. Otlika, H. Sowika), mapa Schneidera, przyziemie baszty na zamku i kanał odkryty pod budynkiem bramnym, zdjęcia zniszczeń w 1945 roku, korytarz minerski w twierdzy Kłodzko, spływ zalaną częścią sztolni Gertruda oraz sztolnia Ochrowa w Złotym Stoku, groźne pozostałości w Odrze na wysokości Grzegorzowic (fot. Czytelnik) oraz rowerek znaleziony przy przystani (fot. A. Wierzbicki).

Do przejścia pod Odrą miał po wojnie wejść Sylwester Potocki