LIFE Górna Odra - odpowiedź na realne potrzeby i szereg korzyści dla środowiska

Wstępna koncepcja projektu zintegrowanego LIFE Górna Odra została złożona w ramach działania LIFE-2025-STRAT-ENV-SIP-two-stage. Celem projektu jest redukcja zagrożeń środowiskowych poprzez zrównoważoną gospodarkę wodną w dorzeczu Odry górnej i skanalizowanej. Projekt LIFE Górna Odra ma wspierać działania na rzecz poprawy stanu wód poprzez zintegrowane działania inwestycyjne, badawcze i edukacyjne. Głównym zamierzeniem jest:

- wdrożenie zrównoważonej gospodarki wodnej,
- rewitalizacja zdegradowanych starorzeczy,
- zastosowanie rozwiązań opartych na naturze (NBS), które przyczynią się do odbudowy ekosystemów rzecznych i zwiększenia ich odporności na zmiany klimatyczne oraz zanieczyszczenia.

Kluczowym elementem projektu jest opracowanie wzorcowego modelu zarządzania przepływami wód, wykorzystującego sztuczną inteligencję (AI), który będzie możliwy do zastosowania nie tylko w dorzeczu Odry, ale również w innych regionach Europy i świata.

W ramach projektu realizowane będą następujące cele szczegółowe:

- stworzenie systemu wczesnego ostrzegania, powiadamiania i reagowania w przypadku warunków sprzyjających zakwitowi złotej algi (Prymnesium parvum), opartego na analizie danych środowiskowych z wykorzystaniem AI,
- opracowanie procedur zapobiegających zakwitom oraz procedur interwencyjnych w przypadku ich wystąpienia,
- wdrożenie działań inwestycyjnych, badawczych i edukacyjnych wspierających osiągnięcie dobrego stanu wód,
- zwiększenie świadomości ekologicznej mieszkańców obszaru dorzecza Odry,
- wypracowanie rozwiązań możliwych do replikacji w innych lokalizacjach i jednostkach RZGW,
- wymiana doświadczeń i dobrych praktyk pomiędzy regionami zmagającymi się z problemem złotej algi,
- mobilizacja dostępnych źródeł finansowania na rzecz wdrażania działań inwestycyjnych w kolejnych lokalizacjach.

Zakres geograficzny projektu

Projekt obejmuje skanalizowany odcinek Odry oraz Kanał Gliwicki, a także wybrane starorzecza, m.in. w Januszkowicach. Pod względem administracyjnym będzie realizowany na obszarze południowej Polski, województw śląskiego i opolskiego, gdzie dominuje przemysł górniczy, hutniczy, transportowy, energetyczny, maszynowy i chemiczny. Taka aktywność przemysłowa wywiera znaczący wpływ na wody powierzchniowe i podziemne. Wybór wskazanych lokalizacji wynika z ich znaczenia ekologicznego, obecnie wysokiego stopnia degradacji, wysokiego ryzyka stagnacji wód, skanalizowanego charakteru koryta Odry i Kanału Gliwickiego, występowania złotej algi oraz potencjału do poprawy jakości wód i odbudowy bioróżnorodności. Wypracowane w ramach projektu LIFE GÓRNA ODRA działania będą miały wpływ również na górny odcinek tej rzeki w północnej części Republiki Czeskiej oraz środkowy odcinek Odry swobodnie płynącej wzdłuż granicy polsko-niemieckiej przez województwo dolnośląskie i lubuskie. Należy podkreślić, że zarządzanie gospodarką wodną w Polsce odbywa się w systemie zlewniowym i chociaż projekt realizowany jest przez i na terenie Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gliwicach  to wypracowane rozwiązania, podobnie jak dobre praktyki będą mogły zostać zaimplementowane również dla dorzecza Wisły, a więc na terenie całego kraju (a więc zarówno z poziomu Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej jak i pozostałych dziesięciu Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej). Zaś opracowane metody przeciwdziałania zakwitom złotej algi poprzez sterowanie przepływami w obrębie wód, urządzeń wodnych i starorzeczy będzie mogło zostać replikowane w całej Europie (szczególnie w strefie klimatu umiarkowanego), gdzie cyklicznie występuje problem śmiertelności organizmów żywych w wyniku toksyczności złotej algi. W projekcie zaplanowano szereg działań, które umożliwią replikacje w Polsce, jaki i poza nią.

Zwiększanie odporności ekosystemu wodnego Odry poprzez działania w starorzeczu Januszkowice

Starorzecze objęte projektem to starorzecze w Januszkowicach. Stanowi ono cenny element lokalnego ekosystemu wodnego, jednak w kontekście występowania złotej algi może być równocześnie miejscem jej rozwoju. Wiosną 2023 r. w starorzeczu Odry w Januszkowicach nastąpiło śniecie ryb, a po przeprowadzeniu badań odnotowano występowanie złotej algi. Obszar starorzecza w Januszkowicach, choć nie znajduje się bezpośrednio w granicach form ochrony przyrody, leży w bliskim sąsiedztwie kilku obszarów Natura 2000, m.in. obszaru Natura 2000 ustalonych na podstawie Art. 4 Dyrektywy Siedliskowej (Specjalne Obszary Ochrony) - Łęgu Zdzieszowickiego (PLH160011) – oddalonego ok 0.5 km. Lokalizacja starorzeczy sprzyja temu, by prowadzić na nich działania zmierzające do zwiększenia odporności ekosystemu wodnego Odry na zakwit złotej algi oraz redukcji zagrożeń środowiskowych wywołanych obecnością takich szkodliwych czynników jakimi są metale ciężkie czy mikroplastik.

Projekt LIFE dla renaturyzacji i bioróżnorodności

Projekt wspiera również realizację celów programu LIFE, w tym ochronę środowiska wodnego, poprawę zdrowia ludzi oraz zatrzymanie utraty różnorodności biologicznej. Projekt odpowiada na pilną potrzebę przeciwdziałania degradacji środowiska wodnego, w szczególności w kontekście katastrofy ekologicznej z 2022 roku, oraz wspiera realizację celów Europejskiego Zielonego Ładu i Konwencji o różnorodności biologicznej. Projekt koncentruje się na poprawie stanu ekologicznego wód powierzchniowych poprzez działania renaturyzacyjne, ograniczenie presji hydrotechnicznej oraz wdrożenie rozwiązań opartych na przyrodzie (NBS), przy jednoczesnym zaangażowaniu społeczności lokalnych i partnerów transgranicznych.

W ramach projektu planuje się w pierwszej kolejności rewitalizację starorzecza Januszkowice i jego udrożnienie w celu zwiększenia retencji, poprawy stanu siedlisk wodnych, zwiększenia bioróżnorodności i poprawy warunków hydromorfologicznych. Ochrona i odbudowa mokradeł, starorzeczy i obszarów bagiennych jest jednym z najskuteczniejszych ekosystemów retencjonujących wodę. Przy odtwarzaniu starorzecza zastosowane zostaną rozwiązanie oparte na naturze (NBS), co w znacznym stopniu zwiększy zdolność środowiska do samooczyszczania, poprawi warunki bytowania gatunków chronionych, zwiększy retencję wód i przyczyni się do ograniczenia ryzyka powodziowego. Planuje się wdrożenie wypracowany rozwiązań w innych lokalizacjach w kolejnych fazach projektu. Na podstawie zgromadzonych danych (WIOŚ, RZGW Wody Polskie w Gliwicach, IMGW) i przeprowadzonych badań stworzona zostanie Zintegrowana Baza Danych, która będzie jednym z podstawowych źródeł wejściowych do opracowania systemu wczesnego ostrzegania przed zakwitem złotej algi (Prymnesium parvum), jak również pozostałych parametrów m.in. mikroplastiku, metali ciężkich i PFAS w Odrze. Opracowany zostanie System Wczesnego Ostrzegania, oparty na innowacyjnych narzędziach informatycznych, a w szczególności na sztucznej inteligencji (AI), umożliwiający szybkie reagowanie na warunki sprzyjające zakwitowi Prymnesium parvum. Takie rozwiązanie pozwoli na zarządzanie ryzykiem zakwitu złotej algi. W ramach projektu LIFE GÓRNA ODRA zostaną stworzone: mapa drogowa, zestaw procedur reagowania i zapobiegania zakwitom algi.

Z korzyścią dla Jednolitych Części Wód

Projekt zakłada kompleksową interwencję w zakresie poprawy jakości wód Odry, obejmującą rewitalizację starorzeczy, wdrożenie rozwiązań NBS, zastosowanie nowoczesnych narzędzi monitorujących oraz budowanie potencjału instytucji i społeczności lokalnych. Działania te wpisują się w realizację celów określonych w Planie Gospodarowania Wodami dla następujących jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP):

- Odra od granicy do Kanału Gliwickiego – RW600011117159
- Odra od Kanału Gliwickiego do Osobłogi – RW60001111759
- Odra od Osobłogi do Nysy Kłodzkiej – RW6000121199
- Kanał Gliwicki do Kłodnicy – RW600011116589
- Kłodnica od Dramy do ujścia – RW600011116999
- Kanał Gliwicki do ujścia – RW600016117169
 

Kluczowi interesariusze:

Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie,
Ministerstwo Klimatu i Środowiska,
Ministerstwo Infrastruktury,
Jednostki Samorządu Terytorialnego,
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Opolu,
Organizacje pozarządowe (NGO) i stowarzyszenia – lokalne i regionalne organizacje zajmujące się ochroną środowiska wodnego, m.in. Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Opolu, Stowarzyszenie Aglomeracja Opolska, Stowarzyszenie EKO-UNIA.

Projekt LIFE GÓRNA ODRA realizowany będzie w konsorcjum: Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie - RZGW w Gliwicach (Beneficjent koordynujący), Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Opolu (WFOŚiGW w Opolu), Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie (AGH), Politechnika Opolska, Instytut im. T. Masaryka.