Gdzie się podziała woda z Odry miejskiej?

Bywały już lata, że koryto Odry w Raciborzu wysychało. Na razie mamy niski stan. Bardzo niski. Wielu raciborzan obserwujących dziś start pływadał mówiło, że jeszcze tak niskiego nie widziało. - Co jest tego przyczyną? - padały pytania. Po deszczowym maju, kiedy poziom rzeki w Miedoni przekroczył sześć metrów, przyszedł upalny czerwiec i wody na wysokości parku Zamkowego zrobiło się tyle, co kot napłakał. Na płyciznach rozkwita roślinność, a nad taflą wody widać miejscami białe kwiatki. Słychać, że nigdy wcześniej, w tak krótkim czasie słonecznej pogody, rzeka nie wyglądała tak marnie!

Stan Odry w dniu 15.06.2019 - start 20. Pływadła

- Upust do Odry miejskiej ma to do siebie, że ogranicza dopływ, ale go nie zwiększa - mówi prezydent Dariusz Polowy, fan Odry, kanału Odra-Dunaj, mokrego zbiornika i portu w Raciborzu. Nasze miasto, owszem, czerpało kiedyś profity z handlu odrzańskiego, ale miastem portowym nigdy nie było. Rzeka jest u nas za płytka, by prowadzić barki o dużej wyporności. Żegluga zaczyna się w Kędzierzynie-Koźlu. Jeśli jednak w przyszłości powstanie kanał Odra-Dunaj i Kanał Śląski, a zbiornik Racibórz stanie się stałym akwenem, a nie suchym jak teraz, być może z raciborskiego portu coś będzie.

Na razie pod znakiem zapytania stoi uruchomienie zapowiadanego od kilku lat tramwaju wodnego na odcinku od Raciborza do Łubowic. Do betonowej przystani przy parku Zamkowym tramwaj nawet by dziś nie zacumował, bo ugrzązłby na mieliźnie. Powodem jest korekta podziału wód pomiędzy stare koryto (tzw. miejskie), a oddany do użytku w 1942 roku kanał Ulgi, który ma teraz strategiczne znaczenie. To do niego będą kierowane wody płynące przez zaporę czołową zbiornika Racibórz.

Archiwalny film z budowy kanału Ulgi, jego otwarcie w 1942 roku spowodowało, że zamarł ruch statków wycieczkowych na wysokości centrum Raciborza

Wspomniany przez prezydenta upust do Odry miejskiej znajduje się za śluzą Rafako, którą przeznaczono do rozbiórki. Oddano go do użytku przed długim weekendem majowym. W tym roku pierwszy raz jesteśmy świadkami jak wpływa na stan wód. - Przełożenie Odry miejskiej nie zmieni sytuacji hydrologicznej - tak zapewniono 10 maja podczas spotkania szefostwa Wód Polskich - RZGW Gliwice z dziennikarzami. Dało się jednak słyszeć, że niżówka może spowodować, iż wody płynącej przez centrum miasta będzie mało. Ten drugi głos okazał się prawdziwy. Gołym okiem widać, że wody w Uldze jest więcej, a w starej Odrze mniej.

Elementy zbiornika Racibórz (film poglądowy Budimexu)

Organizatorzy Pływadła mają obawy, czy 21. edycja imprezy od Raciborza ma sens, skoro wody jest tak mało, a jeśli trafi się w przyszłym roku suchy maj i czerwiec, to może jej w ogóle zabraknąć. Już dziś było słychać żarty, że Odrą do Miedoni będzie można dojechać rowerem, a zimą, jeśli rzeka zamarznie, wzorem holenderskich miast będzie można bezpiecznie ścigać się na łyżwach.

Historia dowodzi, że katastrofalne susze w naszym regionie to żadna nowość. Głosów, że stara Odra może wyschnąć, nie należy więc z góry szufladkować jako science-fiction. Wystarczy zajrzeć do kronik. Poniżej przypadki posuchy w Raciborzu i na Śląsku w latach 1450–1586 (wybrane przypadki) - żródło: Antoni Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1450–1586. I. Zjawiska meteorologiczne i pomory (z wykresami), Lwów 1932.

- 1455 – brak deszczu przez 16 tygodni, w czerwcu, lipcu i sierpniu w wielu miejscach na Odrze widoczny suchy piasek, poświadczone przypadki całkowitego wyschnięcia rzeki;
- 1469 – stan Odry był tak niski, że od lata do jesieni można ją było przejść;
- 1473 – 24 lutego zakwitły fiołki, a między 14 a 21 marca wszystkie drzewa, potem nastąpiła katastrofalna posucha. Deszcze nie padały od 4 kwietnia do 24 sierpnia, następnie dwie ulewy 22 i 23 września i znów susza do 11 listopada. Wyschły prawie wszystkie śląskie rzeki z wyjątkiem Odry, Nysy i Bobrawy, które jednak można było swobodnie przejść. Po łagodnej zimie rok 1474 upłynął znów pod znakiem suszy;
- 1479 – sucha wiosna, brak śniegu i deszczu od 22 lutego do 12 maja, skutkiem była inwazja gąsienic, które zniszczyły drzewa owocowe;
- 1532 – brak deszczu latem przez siedem tygodni;
- 1534 – susza na Śląsku do Świąt Wielkanocy do 24 sierpnia, „powysychały wszystkie wody”;
- 1536 – gorąca wiosna, żniwa na Śląsku trwały do końca czerwca;
- 1540 – ponoć sześć miesięcy bez deszczu, koryto Odry „porosło zielenią”.

W źródłach odnotowano szereg ekstremalnie ciepłych roczników. W 1420 r. w Raciborskiem było „stałe” lato, przez co można rozumieć okres długotrwałych upałów. W 1473 r. przyszła tak wielka susza, że wyschły wszystkie stawy i zabrakło ryb, ale udały się uprawy zbóż i zebrano sporo winorośli.

Panorama 360 st. nowe koryto Odry miejskiej

Odnotujmy, że w latach 50. XX w. władze PRL-u, w dobie wielkich eksperymentów czasów Stalina a potem Chruszczowa, wiedzione serią ciepłych podówczas okresów wiosenno-letnich, zdecydowały o eksperymentalnej uprawie ryżu przy Łężczoku w Markowicach. Pomysł opiewała ówczesna prasa rolnicza. Niestety, nie uzyskano żadnych plonów, bo rośliny zwiędły wskutek niespodziewanych przymrozków.

Obydwa przykłady dowodzą, że ze zmian klimatu w krótkim okresie nie można wyciągać zbyt daleko idących wniosków. Potrzebna do tego jest dłuższa perspektywa, ale i ona, jak się okazuje, może zapędzić w kozi róg. Oparte o analizę wzmianek kronikarskich badania znakomitego czeskiego klimatologa Jerzego Swobody przekonują, że okresy ocieplenia miały różną długość i były nagle przerywane ochłodzeniem klimatu. Tak na przykład po ociepleniu z lat 1060-1100 przyszły niespodziewanie trwające aż trzydzieści lat ciężkie zimy. Następne cykle zamykały się w następujących okresach: • silne ocieplenie 1130-1180 • ochłodzenie 1180-1310 • znaczące ocieplenie 1310-1400 • wyjątkowo chłodne zimy 1400-1440 • trwające aż sto lat ocieplenie 1440-1540 (w 1540 r. w Raciborzu wyschło koryto Odry) • ochłodzenie 1540-1590 • ocieplenie 1590-1630 • ochłodzenie 1630-1660 (w l. 1654-1655 zamarzł Bałtyk) • ocieplenie 1660-1690 • długotrwałe ochłodzenie 1690-1770 z zimą tysiąclecia 1739/1740 i mrozami w Syrii w 1741/1742 • krótkie ocieplenie 1740-1760 (Śląsk, w tym ziemię raciborską intensywnie atakowały szarańcze) • ponowne ochłodzenie z l. 1760-1770.

Z końcem XVIII w. i w XIX w. pojawiły się coraz precyzyjniejsze opisy susz. Kilka takich dramatycznych informacji dotyczy ziemi raciborskiej. Nieraz wzbogacane są danymi o innych zjawiskach. I tak w 1783 r., po długotrwałej suszy, oczom raciborzan ukazał się obłok dymu, który szerzył się przez całą Europę. „Słońce wydawało się czerwone i bez blasku, tak że można było je w południe gołym okiem oglądać. Dymu tego nie rozpędził ani deszcz ani wiatr”. Dziś wiadomo, że był to potężny wybuch wulkanu Laki (Lakagigar) na Islandii, a dokładnie na południowo-zachodnim krańcu lodowca Vatnajökull.

W 1858 r. przyszła kolejna susza. „Przez cały kwiecień w Raciborzu nie spadła ani jedna kropla deszczu. Dla braku wody sprzedawano bydło za bezcen; krowy, które przedtem sprzedawano po 35 do 40 talarów, spadły w cenie na 20 a nawet 18 talarów. Jęczmień, owies, kapusta, wszystko powysychało; nie trzeba było kosy, bo kłosy można było ręką wyrywać. Codzień widzieć było można procesye, zdążające do kościoła na Ostrogu, celem wybłagania deszczu u Pana Boga. Szły więc procesye z Raszczyc, Markowic, Brzezia, Babic, Pogrzebieni, Bieńkowic, Wojnowic, Starejwsi, Rudnika, Pawłowa i wielu innych miejscowości, aby tylko błagać Boga o deszcz. Serce się ściskało w owym czasie na widok tyle nędzy. Dopiero 29 lipca ulitował się Pan Bóg i orzeźwił rolę pierwszym deszczem” – pisał Franciszek Godula w Historyi Raciborza i okolicy (1912). W 1863 r. „źródła i potoki straciły wodę, a łąki dały mało siana, przez co powstał niedostatek paszy”. 23 VIII 1876 r. stan Odry w Raciborzu wyniósł zaledwie 42 cm. Powodem były długotrwałe upały w całym jej dorzeczu.

Grzegorz Wawoczny